Ένας ατέρμονος πόλεμος στο μικροσκόπιο. Το δόγμα war on terror

Της Τσούκλα Κλεοπάτρας,

Ασκούμενης Δικηγόρου Αθηνών,

Γεν.Δν/ση Ειδικών Νομικών Ζητημάτων

Και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων,

Υπουργείο Δικαιοσύνης &

Μεταπτυχιακής Φοιτήτριας Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου,

Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών

Ένας ιδιόμορφος πόλεμος

Τα τρομοκρατικά χτυπήματα στο World Trade Center και στο Πεντάγωνο, στις 11 Σεπτεμβρίου 2001, αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφαλείας των ΗΠΑ. Κι ενώ έχουν προηγηθεί οι επιθέσεις στις αμερικανικές πρεσβείες στην Κένυα και στην Τανζανία, τον Αύγουστο του 1998, ο Πρόεδρος Μπους ανακοινώνει έναν «ιδιόμορφο» νέο πόλεμο: «Η επίθεση έλαβε χώρα στο αμερικανικό έδαφος, αλλά ήταν επίθεση στην καρδιά και την ψυχή του πολιτισμένου κόσμου. Και ο κόσμος έχει συγκεντρωθεί για να πολεμήσει ένα νέο και διαφορετικό πόλεμο, τον πρώτο και ελπίζουμε τον μοναδικό, του 21ου αιώνα. Ένας πόλεμος ενάντια σε όλους εκείνους που επιδιώκουν να εξάγουν τρόμο και έναν πόλεμο εναντίον εκείνων των κυβερνήσεων που τους υποστηρίζουν ή τους προστατεύουν».

Νομιμοποιητική βάση του πολέμου κατά της τρομοκρατίας

Η νομική βάση του πολέμου κατά της τρομοκρατίας στηρίζεται, κατά κύριο λόγο, στο Άρθρο 51 του ΧΗΕ, στο οποίο προβλέπεται το εγγενές δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα. (1)

Στο Άρθρο 51 ΧΗΕ, για τον προσδιορισμό του δικαιώματος αυτού χρησιμοποιείται η λέξη «εγγενές» (2) τονίζοντας τη φύση του, όχι ως απόρροια θετικού δικαίου, αλλά ως ένα «φυσικό» δικαίωμα, το οποίο κατέχουν τα κράτη, λόγω της κρατικής τους κυριαρχίας. Το άρθρο, θέτει ως προϋπόθεση της άσκησης του δικαιώματος, την ύπαρξη «ένοπλης επίθεσης» (3) την οποία πρέπει να δέχεται το αμυνόμενο κράτος. Φυσικά, αυτό αποκλείει την «απειλή» επίθεσης, καθώς απαιτείται μια ενεστώσα ή επικείμενη ένοπλη επίθεση. Σε διαφορετική περίπτωση, αν δηλαδή γινόταν δεκτή μια προληπτική νόμιμη άμυνα για μια μελλοντική επίθεση, η διεθνής κοινότητα θα διεπόταν από ανασφάλεια και η παγκόσμια τάξη θα βρισκόταν σε μια μόνιμη κατάσταση κινδύνου. (4)

Επιπλέον, η νόμιμη άμυνα οφείλει να διακατέχεται από τις αρχές της αναλογικότητας και της αναγκαιότητας. Τούτο συνεπάγεται ότι η νόμιμη άμυνα πρέπει να είναι ανάλογη της επίθεσης, της οποίας δέχεται το κράτος και παράλληλα να είναι αναγκαία, δηλαδή να υπάρχει άμεση ανάγκη για άμυνα του κράτους και να μην υπάρχει κάποια άλλη εναλλακτική επιλογή παρά μόνο η χρήση βίας.

Οι δύο αυτές αρχές αποτελούν γενικούς κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου και πρέπει να συντρέχουν παράλληλα για τη νομότυπη άσκηση του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας.

Ωστόσο, στα πλαίσια του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, η έννοια της νόμιμης άμυνας διαμορφώνεται διαφορετικά. Οι ΗΠΑ, μετά την 11η Σεπτεμβρίου, προβάλλουν μια νέα δυναμική ερμηνεία του διεθνούς δικαίου, ειδικά όσον αφορά το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ερμηνείας είναι η χρήση προληπτικής άμυνας. Στην State of the Union Address, το 2003, o Μπους δήλωσε τα εξής: «Μερικοί είπαν ότι δεν πρέπει να δράσουμε μέχρι η απειλή να γίνει επικείμενη. Από πότε οι τρομοκράτες και οι τύραννοι ανακοινώνουν τις προθέσεις τους και μας ενημέρωναν ευγενικά πριν χτυπήσουν; Εάν αυτή η απειλή επιτρέπεται να εμφανιστεί πλήρως και ξαφνικά, όλες οι ενέργειες, όλες οι λέξεις και όλες οι κατηγορίες θα έρθουν πολύ αργά. Η εμπιστοσύνη στη λογική και την αυτοσυγκράτηση του Σαντάμ Χουσεΐν δεν είναι στρατηγική, ούτε επιλογή».

Η δήλωση του Μπους, υπαγορεύει την ανάγκη για προληπτική άμυνα, στα πλαίσια του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, πράγμα το οποίο όμως δε γίνεται δεκτό από την πλειοψηφία της διεθνούς κοινότητας.

Νομικά ζητήματα που θέτει ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας

Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας δημιουργεί πληθώρα νομικών ζητημάτων. Η έλλειψη μιας ενεστώσας ή επικείμενης επίθεσης, η ύπαρξη ενός συγκεκριμένου στόχου και η μη τήρηση των όρων του Άρθρου 51 ΧΗΕ, για την τήρηση της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας, αδυνατεί να νομιμοποιήσει τις πολεμικές επιχειρήσεις σε έδαφος τρίτων κρατών και ιδιαίτερα χωρίς την εξουσιοδότηση του Συμβουλίου Ασφαλείας (ΣΑ).

Όσον αφορά στις προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος του Άρθρου 51 ΧΗΕ, η επίθεση, στα πλαίσια του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, δεν είναι συγκεκριμένη. Συνεπώς, υπάρχει τόσο η δυσκολία προσδιορισμού του μεγέθους της βίας, που χρησιμοποιείται ως νόμιμη άμυνα, όσο και η τήρηση των αρχών της αναλογικότητας και της αναγκαιότητας.

Σε δεύτερη φάση, παρατηρείται ότι οι τρομοκρατικές οργανώσεις αποτελούνται από μη κρατικούς δρώντες (non state actors), το οποίο περιπλέκει τη νομική οριοθέτηση και αποσαφήνιση της κατάστασης, αφού δεν υφίσταται άσκηση νόμιμης άμυνας κατά μη κρατικών δρώντων, όπως πανηγυρικά έχει διατυπωθεί στη διεθνή νομολογία.(5) Όπως άλλωστε ανέφερε το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ΔΔΧ), στην Υπόθεση Νικαράγουα, η δράση των μη κρατικών δρώντων πρέπει να γίνεται αποδεκτή ή να υιοθετείται από κράτος.(6)

Αναφορικά με το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα, η διεθνής νομολογία παραμένει παραδοσιακή στη θέση της και δεν προχωρά σε δυναμική ερμηνεία του Άρθρου 51 ΧΗΕ. Ωστόσο, στην Υπόθεση Congo v. Uganda , ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αποκλίνουσα γνώμη του δικαστή Simma, ο οποίος θεώρησε ότι οι νέες εξελίξεις στη διεθνή κοινότητα καθιστούν αναγκαίο να γίνεται δεκτή η νόμιμη άμυνα κατά επιθέσεων μεγάλης κλίμακας από μη κρατικούς δρώντες. Συγκεκριμένα, έθεσε: «Μια τέτοια περιοριστική ανάγνωση του Άρθρου 51 θα μπορούσε κάλλιστα να αντικατοπτρίζει την κατάσταση, ή μάλλον την επικρατούσα ερμηνεία, του διεθνούς δικαίου για τη νόμιμη άμυνα, για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, υπό το πρίσμα των πιο πρόσφατων εξελίξεων, όχι μόνο στην κρατική πρακτική αλλά και σε σχέση με τη συνοδευτική πεποίθηση δικαίου (opinion iuris), πρέπει επειγόντως να επανεξεταστεί (η ερμηνεία του Άρθρου 51) επίσης, από το Δικαστήριο. Όπως είναι γνωστό, αυτές οι εξελίξεις προκλήθηκαν από τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, μετά από τις οποίες, ισχυρισμοί ότι το Άρθρο 51 καλύπτει επίσης αμυντικά μέτρα εναντίον τρομοκρατικών ομάδων, έχουν ληφθεί πολύ πιο ευνοϊκά από τη διεθνή κοινότητα από άλλες εκτεταμένες αναγνώσεις των σχετικών διατάξεων του Χάρτη, ιδίως το δόγμα Μπους, που δικαιολογεί την προληπτική χρήση βίας. Τα ψηφίσματα 1368 (2001) και 1373 (2001) του Συμβουλίου Ασφαλείας δεν μπορούν παρά να θεωρηθούν ως επιβεβαιώσεις της άποψης ότι οι μεγάλης κλίμακας επιθέσεις από μη κρατικούς φορείς μπορούν να χαρακτηριστούν ως ένοπλες επιθέσεις κατά την έννοια του Άρθρου 51. »

Η θέση του δικαστή Simma ρίχνει φως σε μια ενδιαφέρουσα θεωρία περί νόμιμης άμυνας κατά μη κρατικών δρώντων, η οποία, όπως υποστηρίζει, αποτελεί εθιμικό δίκαιο, δεδομένου ότι υφίσταται κρατική πρακτική (state practice) και πεποίθηση δικαίου (οpinio iuris). Στηριζόμενος στα γεγονότα, μετά την 11η Σεπτεμβρίου, στα προαναφερθέντα ψηφίσματα του ΣΑ, ο δικαστής Simma, προβάλει μια ευνοϊκή συλλογιστική ως προς την εφαρμογή της προληπτικής άμυνας. Φυσικά, αυτή η αποκλίνουσα άποψη δεν θεμελιώνεται απόλυτα στο υφιστάμενο δημόσιο διεθνές δίκαιο. Η υποστήριξη του ΣΑ, για την επέμβαση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, με την έκδοση των ψηφισμάτων 1368(2001) και 1373(2001) είναι μεν γνωστή, ωστόσο δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι έχει θεμελιωθεί opinio iuris για τη νόμιμη άμυνα κατά μη κρατικών δρώντων, τη στιγμή που μεγάλη μερίδα της διεθνούς κοινότητας παρατηρεί τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας με καχυποψία. Βασικά μέλη του ΣΑ, το 2003, στην πρόταση των ΗΠΑ για εισβολή στο Ιράκ ήταν επιφυλακτικά ως προς την αναγκαιότητα και θεμελίωση της επέμβασης.(7)

Ένα ακόμη σοβαρό νομικό ζήτημα το οποίο θέτει ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας είναι, φυσικά, η τήρηση του ius in bello, ήτοι των Συμβάσεων της Γενεύης (1949). Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας δεν είναι ένας οριοθετημένος, τοπικά και χρονικά, πόλεμος. Αντιθέτως, είναι ένας διαρκής πόλεμος, ο οποίος στρέφεται κατά πολλών στόχων. Συνδυαστικά, με το γεγονός της χρήσης μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones) για στοχευμένες δολοφονίες (targeted killings), προκύπτει η προβληματική του ποίος στόχος είναι νόμιμος, πότε και σε ποίο έδαφος. H παρουσία διασυνοριακών τρομοκρατικών δικτύων, δικαιολογεί, ωστόσο, δεν νομιμοποιεί τις επιθέσεις των ΗΠΑ σε μη εμπόλεμες περιοχές.(8)

Είναι ενδιαφέρον ότι οι ΗΠΑ επικαλέστηκαν την ύπαρξη τριών «νέων» δικαιωμάτων που απορρέουν από τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Πρώτον, το δικαίωμα να στοχεύουν άτομα, χωρίς προειδοποίηση. Δεύτερον, να κρατούν άτομα ως “enemy combatant”, εφόσον είναι ύποπτοι για τρομοκρατία και τρίτον, το δικαίωμα να διεξάγουν έρευνα σε πλοία και φορτία, όταν υπάρχει υποψία παράδοσης όπλων σε τρομοκράτες. (9) Υφίσταται, έτσι, το παράδοξο, να βρίσκεται ένα κράτος σε πόλεμο με μη κρατικό δρώντα, δεδομένου ότι αυτό δεν προβλέπεται ως φαινόμενο του διεθνούς δικαίου, ενώ ταυτόχρονα, ούτε το ανθρωπιστικό δίκαιο προβλέπει τέτοιου είδους σύρραξη.(10)

Συμπεράσματα

Αυτό που γίνεται κατανοητό, είναι το γεγονός, ότι στην ανατολή του 21ου αιώνα, το φαινόμενο της τρομοκρατίας παρουσιάζεται ιδιαίτερα έντονο και λαμβάνει νέες διαστάσεις. Αρκετά χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου, οι μαζικές τρομοκρατικές επιθέσεις στον ευρωπαϊκό χώρο, θα προκαλέσουν έντονη ανησυχία για την άνοδο της τρομοκρατίας. “Nous sommes en guerre”, θα δηλώσει ο Γάλλος Πρόεδρος, Ε.Μακρόν, μετά τις πολλαπλές τρομοκρατικές επιθέσεις σε γαλλικό έδαφος.

Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, είναι μια εκστρατεία πολέμου, η οποία, τυπικά, έληξε το 2013 από τον Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος δήλωσε ότι πλέον δεν θα διεξάγεται ένας γενικός πόλεμος, αλλά είναι ορθότερη η επικέντρωση σε έναν συγκεκριμένο στόχο και σε συγκεκριμένα τρομοκρατικά δίκτυα. Η πρόθεση του, ακόμη, να τεθεί τέλος στη λειτουργία των φυλακών του Γκουαντάναμο, στη ναυτική βάση των ΗΠΑ, στην Κούβα, δεν βρήκε την απαραίτητη ανταπόκριση από το Κογκρέσο.

Η δικαιολογητική βάση της εκστρατείας του πολέμου κατά της τρομοκρατίας στηρίζεται περισσότερο σε πολιτικούς και γεωστρατηγικούς λόγους, καθώς παρατηρείται ότι η νομιμοποιητική της προσέγγιση, με βάση το διεθνές δίκαιο, είναι σαθρή. Οι αμερικανικές κυβερνήσεις, κατά καιρούς, δεν κατάφεραν να προσδώσουν επαρκή νομιμότητα στις επιχειρήσεις τους σε εδάφη τρίτων χωρών. Είναι γεγονός, ότι ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, απαιτεί μια ευρεία-δυναμική ερμηνεία του Άρθρου 51 ΧΗΕ, για τη νόμιμη άμυνα. Θεωρητικά αποδεχόμενοι την ύπαρξη νόμιμης άμυνας κατά μη κρατικών δρώντων, τίθενται σε διακινδύνευση βασικές αρχές του διεθνούς δικαίου, όπως η «εδαφική ακεραιότητα» και η «εδαφική κυριαρχία των κρατών».

Επιπλέον, η προληπτική άμυνα ισοδυναμεί με ανασφάλεια ως προς την παγκόσμια σταθερότητα και ειρήνη, δεδομένου ότι η «πρόληψη» είναι έννοια ιδιαίτερα ασαφής.

Η συμβολή των νέων τεχνολογιών στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας είναι καθοριστική. Η χρήση drones, οφείλει να είναι συμβατή με το δημόσιο διεθνές δίκαιο και να μην αποκλίνει από τις συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παράλληλα, η χρήση των drones οφείλει να διέπεται από την αρχή της διαφάνειας (transparency), ενώ το δίκαιο της διεθνούς ευθύνης των κρατών πρέπει να προσαρμόζεται (11) και σε πράξεις καταλογιστέες στο κράτος από τη χρήση drone. Η μη οριοθετημένη ζώνη πολέμου και η δημιουργία ενός παγκοσμίου πολεμικού πεδίου είναι ασύμβατα με τις συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το ανθρωπιστικό δίκαιο.

H νομολογία (12) του Supreme Court των ΗΠΑ, εσφαλμένα υπέδειξε ότι οι ΗΠΑ βρίσκονται σε ένοπλη σύρραξη μη διεθνούς χαρακτήρα με την Αλ Κάιντα, πράγμα το οποίο δεν ανταποκρίνεται στην έννοια της μη διεθνούς ένοπλης σύρραξης, η οποία αποτελεί σύρραξη εντός του εσωτερικού ενός κράτους και δεν αποτελεί πόλεμο μεταξύ κράτους και μη κρατικού δρώντα.

Τα ουσιώδη ερωτήματα, τα οποία τίθεται είναι βέβαια τα εξής: Θέτει το δόγμα war on terror, το διεθνές δίκαιο σε διακινδύνευση; Ανταποκρίνονται, οι ήδη υπάρχουσες ρυθμίσεις του διεθνούς δικαίου, σε νέα φαινόμενα τρομοκρατίας και στις νέες μορφές χρήσης βίας, όπως προκύπτουν με την εξέλιξη των νέων τεχνολογιών; Μήπως βρισκόμαστε σε ένα μεταίχμιο αλλαγών και προσαρμογής σε νέες καταστάσεις;

Το υφιστάμενο διεθνές δίκαιο, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις νέες εξελίξεις. Απαιτούνται νέες προβλέψεις που να ρυθμίζουν τη νόμιμη άμυνα κατά μη κρατικών δρώντων, που σχετίζονται με τρομοκρατικές ενέργειες, έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται συγκεκριμένοι στόχοι, με σεβασμό προς την εδαφική κυριαρχία τρίτων κρατών.Προληπτική άμυνα δεν μπορεί να γίνει δεκτή στα πλαίσια της κοινή λογικής και η διεθνής νομολογία αποδεικνύει ότι η έννοια της προληπτικής άμυνας είναι ασύμβατη με την έννοια του Άρθρου 51 του ΧΗΕ.

Ο ρόλος του ΣΑ θα έπρεπε να είναι ουσιώδης στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Το σύστημα του Κεφαλαίου 7 του ΧΗΕ, το οποίο αποδίδει κύρια (13) ευθύνη για διαπίστωση ύπαρξης απειλής της παγκόσμιας ειρήνης στο ΣΑ, πρέπει να τηρείται ευλαβικά. Η εξουσιοδότηση για χρήση βίας προσδίδει νομιμοποιητική βάση και διατηρεί την ασφάλεια δικαίου στη διεθνή κοινότητα, χωρίς να τίθενται παραβιάσεις των Άρθρων 2(4) και 2(7)ΧΗΕ. Η αυτοδικία και οι μονομερείς ενέργειες των κρατών δεν ανήκουν σε ένα διεθνές σύστημα πολυμερισμού και συλλογικότητας.

Πόλεμος κατά της τρομοκρατίας έχει ειπωθεί και από την Ρωσία.(14) Στα πλαίσια των μαχών με τους Τσετσένους, γίνεται επίκληση του δικαιώματος να στοχεύουν τον εχθρό οπουδήποτε, ακόμη και στους δρόμους μιας ειρηνικής πόλης. (15) Γίνεται πρόδηλη η στρέβλωση των διεθνών συμβατικών κειμένων και του εθιμικού διεθνούς δικαίου που διέπει τις ένοπλες συρράξεις, ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια διαμόρφωσης νέων όρων για την διεξαγωγή του πολέμου. Πόσο φρόνιμο θεωρείται αυτό; Η τρομοκρατία, ως υπάρχον φαινόμενο, χρειάζεται νομική οριοθέτηση, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και το ανθρωπιστικό δίκαιο.

Η Carol Winkler γράφει ότι: «Η τρομοκρατία είναι ίσως ο πιο συναισθηματικός, ελκυστικός όρος στην αγγλική γλώσσα. Το πρόβλημα είναι ότι η ηγεσία του έθνους το έχει χρησιμοποιήσει για να δικαιολογήσει πολιτικές και ενέργειες που το αμερικανικό κοινό θα μισούσε σχεδόν σε οποιοδήποτε άλλη περίπτωση».(16)

Τέλος, ουσιαστική και απόλυτα ρεαλιστική αποτελεί η δήλωση του καθηγητή Christopher Greenwood, ο οποίος θα σχολιάσει για τη νομιμότητα του πολέμου κατά της τρομοκρατίας τα εξής : «Η τρομοκρατία είναι μια από τις μεγαλύτερες απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα. Είναι επομένως απολύτως κατανοητό και δικαιολογημένο να επισημάνουμε τη σοβαρότητα αυτού του κινδύνου και να εκφράσουμε τη δέσμευση να την νικήσουμε, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα ενός “πολέμου κατά της τρομοκρατίας". Αυτό, ωστόσο, απέχει πολύ από τη χρήση αυτής της γλώσσας με τεχνική, νομική έννοια. Στη γλώσσα του διεθνούς δικαίου δεν υπάρχει βάση για να μιλάμε για πόλεμο εναντίον της Αλ-Κάιντα ή οποιασδήποτε άλλης τρομοκρατικής ομάδας, γιατί μια τέτοια ομάδα δεν μπορεί να είναι πολεμιστής (belligerent), είναι απλώς μια ομάδα εγκληματιών και το να την αντιμετωπίζεις ως οτιδήποτε άλλο από αυτό, υπάρχει κίνδυνος στρέβλωσης του δικαίου, δίνοντας ταυτόχρονα σε αυτήν την ομάδα ένα στάτους που υποκρύπτει ένα βαθμό νομιμότητας». (17)

 Παραπομπές: (1) Article 51 Charter of the UN: Nothing in the present Charter shall impair the inherent right of individual or collective self-defence if an armed attack occurs against a Member of the United Nations, until the Security Council has taken measures necessary to maintain international peace and security. Measures taken by Members in the exercise of this right of self-defence shall be immediately reported to the Security Council and shall not in any way affect the authority and responsibility of the Security Council under the present Charter to take at any time such action as it deems necessary in order to maintain or restore international peace and security.

(2) Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA), ICJ :“…This resolution demonstrates that the States represented in the General Assembly regard the exception to the prohibition of force constituted by the right of individual or collective self-defence as already a matter of customary international law.”

(3) Resolution 3314, General Assembly, Definition of Aggression”: an armed attack must be understood as including not merely action by regular armed forces across an international border, but also "the sending by or on behalf of a State of armed bands, groups, irregulars or mercenaries, which carry out acts of armed force against another State of such gravity as to amount to” (inter alia) an actual armed attack conducted by regular forces, "or its substantial involvement therein".

(4) High Level Panel Report, UN doc A/59/565, παρ. 189-192.

(5) Στις υποθέσεις Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory και Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA).

(6) Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA) : “armed attack” could extend to cover attacks by “armed bands, groups, irregulars, or mercenaries”, but these actors must have been sent “by or on behalf of a State”.

(7) Gray C.D., International law and the use of force, σελ.354-355.

(8) Στ.Περράκης,Μ.Ντ.Μαρούδα, Ένοπλες συρράξεις και διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλας, σελ 532, 2001

(9) O'Connell Mary Ellen, Ad Hoc War, σε: Horst Fischer et. al., Krisensicherung und Humanitärer Schutz - Crisis Management and Humanitarian Protection: Festschrift für Dieter Fleck, Berliner Wissenschafts-Verlag, 2004 .

(10) Στην Υπόθεση Tadić (IT-94-1) , το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY), έδωσε τον ορισμό της ένοπλης σύρραξης, ο οποίος δεν εμπίπτει με αυτόν του πόλεμου κατά της τρομοκρατίας.

(11) Με αναλογική ερμηνεία του Σχεδίου Άρθρων για τις παράνομες διεθνείς πράξεις των κρατών.

(12) Υπόθεση Hamdan, Supreme Court of the US.

(13) Ο ΧΗΕ αναφέρει το Συμβούλιο Ασφαλείας ως έχον την κύρια ευθύνη, όχι όμως την αποκλειστική.

(14) Putin's Chechnya War, Five Years and Still Counting, AGENCE FR.-PRESSE, Oct. 1, 2004,

(15) O’Connell Μary Ellen, The Legal Case against the Global War on Terror, 2004, σελ.11

(16) Winkler, Carol K., In the Name of Terrorism: Presidents on Political Violence in the Post- World War II Era (Albany, NY: SUNY Press, 2006), p. 1.

(17) Greenwood Christopher, War, Terrorism, and International Law, 56 CURRENT L. PROBS., 505, 529 (2004).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Εμμανουήλ Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2010

• Στ.Περράκης, Μ.Ντ.Μαρούδα, Ένοπλες συρράξεις και διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλας, 2001

• Brownlie I. , International Law and the Use of Force by States, Oxford Press, 1963

• Cassere A., International Law, Oxford University Press, New York, 2005

• Claidman Daniel, Kill or Capture: The War on Terror and the Soul of the Obama Presidency, 2012

• Gray C.D., International law and the use of force, Oxford University Press, New York, 2008

• Distein Y., War, aggression and self-defense, Cambridge University Press, New York, 2011

• Greenwood Christopher, War, terrorism and International Law, 2004

• O'Connell Mary Ellen, Ad Hoc War, in KRISENSICHERUNG UND HUMANITARER SCHUTZ [CRISIS MANAGEMENT AND HUMANITARIAN PROTECTION] 399 (Horst Fischer et al. eds., 2004).

• Winkler, Carol K., In the Name of Terrorism: Presidents on Political Violence in the Post- World War II Era (Albany, NY: SUNY Press, 2006)

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

• Milanovic Marko, Lessons for human rights and humanitarian law in the war on terror: comparing Hamdan and the Israeli Targeted Killings case , International Review of the Red Cross, 2007

• O’Connell Mary Ellen, The Legal Case against the Global War on 2004

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

• Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA)

• Armed Activities on the Territory of the Congo (Democratic Republic of the Congo v. Uganda)

• Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory (advisory opinion)

• Case Tadic

• Υπόθεση Hamdan, Supreme Court of the US.

ΔΙΕΘΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ

• Καταστατικός Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών (1945)

• Συμβάσεις της Γενεύης (1949)

• Άρθρα της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου του ΟΗΕ περί ευθύνης των Κρατών από διεθνώς άδικες ενέργειες (2001)

• Ψήφισμα 3314 (1974, Ορισμός της Επίθεσης, Γενική Συνέλευση, ΟΗΕ

• High Level Panel Report, A/59/565

Πηγή εικόνας: https://kikomusic.files.wordpress.com/2020/09/sept-11-new-york-twin-towers-gty-jc-180501_hpmain_2_16x9_992.jpg