- Δήμητρα Ζωή Μεϊδάνη
Από την επιμέλεια στη συνεπιμέλεια: μεταρρυθμιστικές διατάξεις του Ν. 4800/2021 για το Οικογενειακό
📝 Άρθρο της Δήμητρας Ζωής Μεϊδάνη, προπτυχιακής φοιτήτριας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Στο πέρασμα των τελευταίων πενήντα ετών, από την αστικοποίηση έως και τον εκσυγχρονισμό, ο πυρήνας της ελληνικής οικογένειας έχει αλλάξει ριζικά και απότομα. Η δομή και η λειτουργία της οικογένειας στην Ελλάδα έχουν υποστεί αναμφισβήτητες αλλαγές, ταυτόχρονα με τις οποίες άρχισαν να έρχονται στην επιφάνεια νέες μορφές οικογενειών. Σύμφωνα με τις κοινωνιολογικές επιστήμες, που αποτελούν το κατ’ εξοχήν “υποκείμενο” μελέτης και έρευνας του θεσμού της οικογένειας, οι αλλαγές αυτές οφείλονται κυρίως στην μεταβολή του τρόπου επιβίωσης των ανθρώπων. Σε αυτό έχουν συμβάλλει έντονα τόσο οι κοινωνικές όσο και οι εργασιακές αλλαγές οι οποίες με τη σειρά τους έχουν οδηγήσει σε αλλαγή των αξιών στην οικογένεια, με συνέπεια αυτή σε συγκεκριμένες περιπτώσεις να χάνει την συνοχή της. Σήμερα, στην μεταμοντέρνα εποχή που ζούμε, είναι εμφανής η εγκατάλειψη του παραδοσιακού μοντέλου της οικογένειας και ζωής στο σύνολο μάλιστα της επικράτειας.
Φυσικά, αποτελώντας η οικογένεια στην ουσία της αντικείμενο ποικίλλων θεωρητικών επιστημών - κυρίως των κοινωνιολογικών όπως προαναφέρθηκε - δεν θα μπορούσε να σταθεί αδιάφορη για τη Νομική επιστήμη. Και αυτό γίνεται εμφανές από τις διάφορες μεταβολές που λαμβάνουν χώρα με τα χρόνια στο σχετικό νομοθετικό πλαίσιο που αφορά το Οικογενειακό Δίκαιο. Ξεκινώντας για παράδειγμα από το 2008 με την ψήφιση του νόμου 3719 για το σύμφωνο συμβίωσης, το οποίο επτά χρόνια αργότερα νομιμοποιήθηκε και για τα ομόφυλα ζευγάρια με τον νόμο 4356/2015, φτάνοντας έως και την πιο πρόσφατη τροποποίηση του οικογενειακού δικαίου με τον Ν. 4800/2021 για την συνεπιμέλεια των τέκνων. Ένα φαινόμενο που μαστίζει την κοινωνία μας σήμερα και εντάσσεται στα Οικογενειακού Δικαίου ζητήματα είναι αυτό της ραγδαίας αύξησης των διαζυγίων. Σύμφωνα με την Ελληνική Στατιστική Αρχή, το μεγαλύτερο ποσοστό των ζευγαριών που προχώρησαν σε διαζύγιο το 2017 ήταν γονείς δύο παιδιών, ενώ μόλις το 18,1% των διαζευγμένων δεν είχε παιδιά[1]. Τι συμβαίνει λοιπόν στην περίπτωση διαζυγίου με την γονική μέριμνα και ιδίως με την επιμέλεια των τέκνων, εφόσον αυτά υπάρχουν;
Κατ’ αρχήν με τον όρο επιμέλεια τέκνου νοείται ιδίως η ανατροφή, η επίβλεψη, η μόρφωση και εκπαίδευση καθώς και ο προσδιορισμός του τόπου διαμονής του ανηλίκου τέκνου ή τέκνων. Η επιμέλεια των τέκνων αποτελεί περιεχόμενο της γονικής μέριμνας του άρθρου 1510 Α.Κ., η οποία εμφανώς αποτελεί ευρύτερη έννοια αφού περιλαμβάνει εκτός από την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου και τη διοίκηση της περιουσίας του και την εκπροσώπησή του σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη που αφορά το πρόσωπο ή την περιουσία του. Αμφότεροι γονείς οφείλουν δηλαδή στο πλαίσιο της επιμέλειας να συναποφασίζουν με ευσυνειδησία για ζητήματα που ανάγονται σε ιδιαίτερης σημασίας για το ανήλικο τέκνο, όπως είναι η ανάπτυξη τόσο της προσωπικότητάς του όσο και η σωματική και ψυχική του ανάπτυξη. Ο Νόμος 4800/2021, που δημοσιεύτηκε στις 22 Μαΐου 2021 με τίτλο “Μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων, άλλα ζητήματα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις”, στοχεύει στην εξυπηρέτηση του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου μέσω της ενεργούς παρουσίας και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του ακόμη και αν οι γονείς είναι διαζευγμένοι. Έτσι, ακολούθησαν σημαντικές μεταρρυθμίσεις και αντικαταστάσεις σε διατάξεις που αφορούν όχι μόνο την γονική μέριμνα άλλα και την επιμέλεια των τέκνων.
Στην πρώτη παράγραφο της Α.Κ. 1510 [“Η μέριμνα για το ανήλικο τέκνο είναι καθήκον και δικαίωμα των γονέων (γονική μέριμνα), οι οποίοι την ασκούν από κοινού”] προστίθεται η φράση “και εξ ίσου” αναφορικά με το καθήκον και το - λειτουργικό - δικαίωμα των γονέων για την μέριμνα του ανηλίκου τέκνου, η οποία πρέπει να ασκείται όχι μόνο από κοινού αλλά και ισάξια. Στην άσκηση και ανάθεση της γονικής μέριμνας από δικαστήριο μετά από διαζύγιο (1511 Α.Κ.), ορίζεται πλέον στην δεύτερη παράγραφο αυτής ότι η απόφαση του δικαστηρίου συνεκτιμά παραμέτρους όπως την ικανότητα και την πρόθεση καθενός εκ των γονέων να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου, τη συμπεριφορά κάθε γονέα κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα και τη συμμόρφωσή του με τις νόμιμες υποχρεώσεις του, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διατάξεις και προηγούμενες συμφωνίες που είχε συνάψει με τον άλλο γονέα και αφορούν το τέκνο. Η πιο θεμελιώδης αλλαγή που επήλθε σχετικά με την γονική μέριμνα είναι αυτή της διατάξεως 1512 Α.Κ., η οποία ακολούθησε το πρότυπο του Γερμανικού Αστικού Κώδικα και εκφράζει κατά κάποιο τρόπο την νόμιμη υποχρέωση των γονέων στην πρώτη φάση μετά το διαζύγιο για καταβολή συναινετικής προσπάθειας σε περίπτωση διαφωνίας τους · ήτοι δεν λύνεται η διαφορά κατευθείαν από το δικαστήριο, αλλά ο νομοθέτης δίνει ευκαιρία στους γονείς να συναποφασίσουν, ενώ δεν υφίσταται πλέον στην διάταξη αυτή η προϋπόθεση του συμφέροντος του παιδιού. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται η αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας. Την ίδια στιγμή στην δεύτερη παράγραφο της διατάξεως 1514 Α.Κ. με νέο τίτλο “Παρέκκλιση από την από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας”, ο νομοθέτης προτρέπει τους εν διαφωνία γονείς να προσφεύγουν σε διαμεσολάβηση. Ο θεσμός της διαμεσολάβησης αφορά έναν εναλλακτικό τρόπο λύσης των ιδιωτικών διαφορών και προκρίνεται ως ταχύτερος σε σχέση με την δικαστική διαδικασία, αφού τα εμπλεκόμενα μέρη μαζί με τους πληρεξουσίους δικηγόρους τους παρουσιάζονται σε ένα τρίτο ουδέτερο πρόσωπο, τον διαμεσολαβητή, με σκοπό να καταλήξουν σε μία συμφωνία χωρίς να χρειαστεί να προβούν σε δικαστική διαμάχη. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η διαδικασία επιλογής διαμεσολαβητών γίνεται από ειδικό μητρώο οικογενειακών διαμεσολαβητών, ενώ καθιερώνεται ειδική επιμόρφωση των δικαστών που δικάζουν τις σχετικές υποθέσεις[2].
Κατά συνέπεια των ανωτέρω, με την ψήφιση του Ν. 4800/2021 επήλθαν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις και στο πλαίσιο της επιμέλειας των τέκνων, γνωστή πλέον και ως συνεπιμέλεια. Ξεκινώντας από το άρθρο 1513 του Αστικού Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο στις περιπτώσεις διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου ή λύσης ή ακύρωσης του συμφώνου συμβίωσης ή διακοπής της συμβίωσης των συζύγων ή των μερών του συμφώνου συμβίωσης και εφόσον ζουν οι δύο γονείς, εξακολουθούν αυτοί να ασκούν από κοινού και εξίσου την γονική μέριμνα. Σημειωτέων στο σημείο αυτό πως παρ’ όλο που η διάταξη αναφέρεται στη ρύθμιση της άσκησης της επιμέλειας, πρέπει να γίνει δεκτό ότι αυτή αφορά όλο το φάσμα της γονικής μέριμνας, δηλαδή όλες τις εκφάνσεις της (επιμέλεια, διοίκηση ανηλίκου, εκπροσώπηση του ανηλίκου) και συνεπώς αφορά το σύνολό της[3]. Με την εδραίωση λοιπόν της νέας διατάξεως του άρθρου 1513 δεν ρυθμίζεται από το δικαστήριο πλέον η γονική μέριμνα των ανηλίκων τέκνων, το οποίο δικαστήριο μάλιστα κατά την προϊσχύουσα διάταξη είχε τη δυνατότητα να αναθέτει με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου την άσκηση της γονικής μέριμνας στον έναν γονέα, με βάση τη δυνατότητα που διαθέτουν οι γονείς να ανταποκριθούν στις ανάγκες και τα συμφέροντα των τέκνων όπως αυτά διαγράφονται στην εκάστοτε περίπτωση[4]. Το επιχείρημα της καθιέρωσης της από κοινού επιμέλειας στηρίζεται στην ανάγκη ισόρροπης ανάπτυξης του παιδιού δια της ισότιμης συμμετοχής των δύο γονέων στην ανατροφή του. Στο πλαίσιο της ανάθεσης της γονικής μέριμνας και της συνεπιμέλειας των τέκνων, ορίζεται εκ νέου στην Α.Κ. 1520 ότι ο χρόνος επικοινωνίας του τέκνου με φυσική παρουσία με τον γονέα, με τον οποίο δεν διαμένει, τεκμαίρεται στο ένα τρίτο (1/3) του συνολικού χρόνου, εκτός αν ο γονέας αυτός ζητά μικρότερο χρόνο επικοινωνίας. Τέλος, άλλη μία αλλαγή που αξίζει να σημειωθεί αφορά τις συνέπειες κακής άσκησης της επιμέλειας του τέκνου επέρχεται στο άρθρο 1532 Α.Κ., στο οποίο προστίθεται μία δεύτερη παράγραφος κατά την οποία γίνεται αναφορά σε έξι επιλήψιμες συμπεριφορές, οι οποίες προηγουμένως συνάγονταν ως τέτοιες και οποιαδήποτε από αυτές τις ενέργειες εκδηλώνεται στο μέγιστο θεωρείται ως διατάραξη της σχέσεως γονέα - τέκνου.
Απόφαση - ορόσημο θα χαρακτήριζε κανείς την εκδοθείσα από το Μονομελές Πρωτοδικείο Πειραιά υπ’ αριθμ. 507/2021 που αφορά την προσφυγή ζευγαριού που οδηγήθηκε σε διαζύγιο έχοντας και ένα ανήλικο τέκνο. Σύμφωνα με την κρίση του Δικαστηρίου «από την αποδεικτική διαδικασία πιθανολογήθηκε η αγάπη και το ενδιαφέρον, η σοβαρή πρόθεση και η ψυχική διάθεση και των δύο γονέων για να ασχοληθούν με την ανατροφή του παιδιού τους και ότι και οι δύο γονείς είναι εξίσου κατάλληλοι για την ανάθεση της επιμέλειας του προσώπου του ανηλίκου τέκνου τους […]»[5]. Ωστόσο, οι ρυθμίσεις για την συνεπιμέλεια των τέκνων προκάλεσαν τόσο θετικές όσο και αρνητικές αντιδράσεις, με αποτέλεσμα οι μεν υποστηρικτικές να ισχυρίζονται πως οι νέες διατάξεις θα βάλουν “τέλος” σε διενέξεις των γονέων οι οποίες λειτουργούν σε βάρος των παιδιών, οι δε επικριτικές να αντιμάχονται πως η ανάπτυξη του τέκνου σε όλες τις εκφάνσεις της θα καταστεί ανώμαλη, εφόσον η εναλλαγή περιβάλλοντος αυτού θα είναι αρκετά συχνή λόγω κυρίως του διαμοιρασμού των ημερών διαμονής του παιδιού στην κατοικία του καθενός από τους γονείς.
Συνοπτικά, οι ανωτέρω νέες ρυθμίσεις, οι οποίες εφαρμόζονται και στις εκκρεμείς υποθέσεις επί των οποίων δηλαδή δεν έχει εκδοθεί αμετάκλητη δικαστική απόφαση, περιέχουν καινοτομίες που από μερικούς χαρακτηρίζονται ως τομή του Οικογενειακού Δικαίου, ενώ από άλλους θεωρούνται αμφιλεγόμενες και προβληματικές. Ωστόσο, είτε η χρησιμότητά τους είτε η προβληματική εφαρμογή τους θα διαπιστωθούν ασφαλώς μελλοντικά τόσο από την δικονομική μεταχείρισή τους στην πράξη όσο και από την ερμηνεία που θα λάβει χώρα.
Πηγές - Βιβλιογραφία
ΤΟ ΝΕΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ του Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, Αρεοπαγίτη, Κατ’ άρθρο Ερμηνεία - Νομολογία - Βιβλιογραφία - Νομοθεσία, Β’ Έκδοση, Αθήνα 2000.
[1] https://www.ertnews.gr/eidiseis/mono-sto-ertgr/ta-diazygia-ayxanontai-oi-gamoi-meionontai-o-gamos-apo-erota-echei-apotychei/
[2] https://www.lawspot.gr/nomika-nea/neo-oikogeneiako-dikaio-dimosieythike-o-n-4800-2021-sygkritikos-pinakas-diataxeon
[3] ΤΟ ΝΕΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ του Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, Αρεοπαγίτη, Κατ’ άρθρο Ερμηνεία - Νομολογία - Βιβλιογραφία - Νομοθεσία, Β’ Έκδοση, Αθήνα 2000, σελίδα 888.
[4] ΤΟ ΝΕΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ του Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, Αρεοπαγίτη, Κατ’ άρθρο Ερμηνεία - Νομολογία - Βιβλιογραφία - Νομοθεσία, Β’ Έκδοση, Αθήνα 2000, σελίδα 894.
[5] https://www.dikastiko.gr/se-proto-plano/synepimeleia-pos-ta-dikastiria-efarmozoyn-ton-neo-nomo-oi-protes-apofaseis/