«Εκδίωξη από την πόλη: Εξορία και Οστρακισμός στην Κλασική Αθήνα» - Μέρος Ι

📝Άρθρο του Γιώργου Λάιου, προπτυχιακού φοιτητή Νομικής ΕΚΠΑ

Εισαγωγή

Το θέμα μας, όπως φανερώνει κι ο τίτλος, είναι το ζήτημα της εξορίας και του οστρακισμού στην Αθήνα της Κλασικής Εποχής , δηλαδή μεταξύ 500 Π.Χ και 323 Π.Χ. Η έρευνα δεν θα αφορά μόνο στις μεθόδους και τις πρακτικές διαστάσεις των θεσμών αυτών, αλλά θα επεκταθεί και στην ανάλυση των αιτιών που οδηγούσαν σε εξορία ή οστρακισμό αντίστοιχα, μαζί με επιμέρους παρατηρήσεις στη λειτουργία, τη σημασία και τα τρωτά τους σημεία. Όλα αυτά στο πλαίσιο των πολιτικών διαμαχιών την εποχή εκείνη.

Στο πρώτο μέρος συγκεκριμένα θα εξηγηθεί ο θεσμός της εξορίας στα κλασικά χρόνια ως τιμωρία επιβαλλόμενη από τα Αθηναϊκά δικαστήρια απέναντι σε απόπειρες ανατροπής της Δημοκρατίας και σε κινδύνους του πολιτεύματος με σχετικά άδικο τρόπο. Οι κακές αναμνήσεις των πολιτικών συγκρούσεων και των φιλοολιγαρχικών τακτικών οδήγησαν στην ανάγκη να αμυνθεί η Δημοκρατία από επικίνδυνους και φιλόδοξους πολίτες και πολιτικούς. Επιπλέον, θα καταστεί σαφές πώς αυτή η λειτουργία των δικαστηρίων δημιούργησε μια κοινωνία “ενοχής” με πολλούς πολίτες να αυτοεξορίζονται για να προστατέψουν τη ζωή και ακεραιότητά τους.

Στο δεύτερο μέρος το ενδιαφέρον θα στραφεί στον πολύ σημαντικό θεσμό του οστρακισμού. Αρχικά, θα αναφερθούν οι λόγοι που οδήγησαν ιστορικά στην εμφάνισή του στην Αθηναϊκή κοινωνία και θα δοθεί βάση στο ρόλο του Κλεισθένη στην καθιέρωση της συνείδησης των Αθηναίων. Στη συνέχεια θα παρουσιαστεί ο τρόπος διεξαγωγής του μαζί με παραδείγματα πολιτών που εξοστρακίστηκαν. Τελικά θα επισημανθεί η τεράστια αξία του οστρακισμού τόσο σε ιδεολογικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο στα χρόνια εφαρμογής του ως θεμελίου της συλλογικής και δημοκρατικής ταυτότητας της Αθήνας.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΕΞΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΞΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Η λειτουργία της εξορίας και ο ρόλος των δικαστηρίων την Κλασική Εποχή

Η Αθήνα της Κλασικής Εποχής χαρακτηριζόταν , εκτός των επιτευγμάτων σε πολλούς τομείς και της ανάπτυξης που γνώρισε, από έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις, από απειλητικούς εξωτερικούς κινδύνους κλπ. Τόσο οι δίκες με κατάληξη την εξορία κάποιου όσο κι ο οστρακισμός, παρά την αραιή εφαρμογή του ιστορικά, περιστρέφονταν γύρω από την κόντρα της “ελίτ” με τις ανερχόμενες πολιτικές δυνάμεις της Αθήνας. Οι αυθαίρετες και επικίνδυνες πρακτικές αυτής ακριβώς της κάστας πολιτικών κατά το παρελθόν και η φιλική αντιμετώπισή τους για ολιγαρχικές πρακτικές είναι που οδήγησαν σε ανάγκη για θωράκιση της Δημοκρατίας.

Στο δικαϊκό της σύστημα ξεχωρίζει η ποινή της εξορίας και κυρίως η πρακτική της αυτοεξορίας, την οποία πολλοί πολίτες επέλεγαν. Πρέπει να τονισθεί εξαρχής ότι εδώ δεν γίνεται λόγος για την απομάκρυνση μέσω του οστρακισμού, αλλά την “παραδοσιακή” εξορία που συνηθιζόταν ήδη από τα προηγούμενα χρόνια.

Όπως θα επισημανθεί και στο δεύτερο μέρος ο οστρακισμός λειτούργησέ βασισμένος σε ένα πολύ ισχυρό ιδεολογικό κριτήριο και χαρακτηριζόταν από αρχές νομιμότητας, σοβαρής τέλεσης της διαδικασίας και συμμετοχή καθολικά των πολιτών. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο και με την εξορία που επιβαλλόταν από τα δικαστήρια. Φαίνεται ότι τα τελευταία και πιο ενδεικτικά στη Βουλή των 500 που είχε τις αρμοδιότητες που παλαιότερα είχε ο Άρειος Πάγος, χρησιμοποιούνταν για την αντιμετώπιση των κινδύνων κατά του πολιτεύματος και την αποτροπή επιβολής τυραννίας. Ο φόβος της τυραννίας που ελλόχευε συνεχώς οδήγησε σε αρκετές περιπτώσεις να διεξαχθούν δίκες για την εξόντωση πολιτικών αντιπάλων με άδικο ίσως τρόπο. Τα δικαστήρια ενισχύθηκαν επί Εφιάλτη από το 462 π.Χ. και έπειτα. Βέβαια ο όχι και πολύ δίκαιος τρόπος δίκης και εξορίας πολιτών δεν συγκρίνεται σε μέγεθος και βαναυσότητα με τις μαζικές και βίαιες εξορίες που συνέβαιναν σε άλλα πολιτεύματα πριν την κλασική εποχή ή στο διάστημα διακυβέρνησης των Τριάκοντα Τυράννων.

Ο φόβος αυτός προς επιστροφή στην τυραννία ήταν η αιτία για χειραγώγηση του δήμου από φιλόδοξους δημαγωγούς που προέβαλαν τον κίνδυνο κατάλυσης της Δημοκρατίας και κατηύθηναν το πλήθος, σε βάρος ικανών πολιτικών. Μάλιστα συχνά οι δίκες γίνονταν τόσο άδικα ώστε δεν γινόταν υπεράσπιση του κατηγορουμένου. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις μετά από εξωτερικές απειλές και μάχες ή και πολιτικές εντάσεις, στις οποίες και κατηγορούνταν άνθρωποι και εξορίζονταν ή επέλεγαν την εξορία μόνο και μόνο για να εκτονωθεί η κατάσταση. Το γεγονός ειδικά ότι η δημοκρατία δοκιμάστηκε, ιδιαίτερα στις επαναστάσεις των ολιγαρχικών το 411 και 405 π.Χ., σηματοδοτεί τον φόβο και συνάμα την κατευθυντήρια γραμμή αποστροφής και καταστολής οποιουδήποτε ήταν ή έμοιαζε επικίνδυνος για το πολίτευμα. Πάνω σε αυτό το φόβο όμως οικοδομήθηκαν πολιτικές συγκρούσεις που είχαν ως αποτέλεσμα εξορία πολιτών.

Χαρακτηριστική είναι η επιστροφή τριών Στρατηγών από την Σικελία το 424 π.Χ. . Αυτοί κατηγορήθηκαν για παθητική δωροδοκία και τελικά συνθηκολόγηση αντί για κατάληψη της περιοχής. Οι δύο πρώτοι εξορίστηκαν[1]. Και σε πολλές άλλες περιπτώσεις αποτυχίας στρατιωτικών επιχειρήσεων επιβαλλόταν εξορία μεταξύ άλλων ποινών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Η αυτοεξορία στο πλαίσιο της κοινωνίας της ενοχής

Το πιο σημαντικό , όμως, παραμένει το γεγονός ότι πολλές φορές η τιμωρία ήταν θάνατος, βαρύ πρόστιμο και οπωσδήποτε ως συνέπεια ένας σοβαρός κοινωνικός στιγματισμός, και σε μια μικρή κοινωνία όπως η Αθήνα, το στίγμα ήταν ανεξίτηλο. Για αυτούς τους λόγους, παράλληλα με το γεγονός ότι οι δίκες δεν ήταν ιδιαίτερα δίκαιες, συχνά πολλοί επέλεγαν να απομακρυνθούν οικεία βουλήσει πριν την διεξαγωγή δίκης. Κατά τον Ξενοφώντα[2] υπήρξαν παραδείγματα πολιτών που δεν δικάστηκαν δίκαια και τιμωρήθηκαν με άνισους όρους. Μαζί Ξενοφών και Θουκυδίδης θεωρούσαν ότι αυτή η τακτική εφαρμόστηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό απ’τα δημοκρατικά δικαστήρια εναντίον πολιτικών, στρατιωτικών και άλλων πολιτών που ανήκαν στην παραδοσιακή ομάδα που κατείχε την εξουσία για δεκαετίες στην Αθήνα.

Παρά το γεγονός ότι η αρμοδιότητα των δικαστηρίων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αφορούσε σε ορισμένα εγκλήματα, συχνά αποδίδονταν κατηγορίες για την ηθική, την θρησκευτική και κοινωνική συμπεριφορά κάποιου πολίτη. Στην πραγματικότητα, όμως, οι λόγοι ήταν πολιτικοί και σχετίζονταν πάλι με την κόντρα των νέων ιστορικά πολιτικών με την ελίτ. Ο Σωκράτης όπως είναι γνωστό κατηγορήθηκε για εισαγωγή “καινών δαιμονίων” αλλά πιο πολύ φαίνεται ότι δημιουργούσε την εντύπωση ότι ήταν κατά της Δημοκρατίας, κάτι που καταλογιζόταν στην ελίτ. Ο Σωκράτης μάλιστα είναι η εξαίρεση αφού προτίμησε το θάνατο και όχι την εξορία.

Το παράδειγμα αυτό του Σωκράτη, παράλληλα με τη σωκρατική ειρωνεία για μη τιμωρία αλλά απονομή βραβείου ως αρμόζει στον “ευεργέτην της πόλεως”[3] δείχνει τη βαρύτητα που είχε η εξορία στην Αθηναϊκή συνείδηση. Πρόκειται για μια κοινωνία ενοχής. Αυτός ο αυτοπεριορισμός δείχνει το αίσθημα της ενοχής του ατόμου που έρχεται ως αποτέλεσμα της πίεσης που ασκεί η κοινωνία αποστρεφόμενη την πράξη του. Η κανονική εξορία είναι διαδικαστική απόφαση, ενώ η αυτοεξορία φαίνεται πως είναι συγχρόνως αυτοτιμωρία και φυγή, για να γλιτώσει το άτομο μια βαρύτερη ποινή και τον ακόμη βαρύτερο στιγματισμό. Μάλιστα συχνά επιβαλλόταν σαν ποινή και η “ατιμία” που στερούσε από τον πολίτη τα πολιτικά του δικαιώματα και τον απέκλειε από τις κοινωνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις ή ήταν εξορία για όλο το υπόλοιπο της ζωής του δράστη[4]. Επόμενο ήταν ,λοιπόν, να προτιμούν την αυτοεξορία από αυτόν τον πολιτικό θάνατο.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η παράδοση της εξορίας στην Αθήνα δεν λειτούργησε με τις καλύτερες συνθήκες μέσω των δικαστηρίων και σε πολλές περιπτώσεις έλαβε τη μορφή ρεβανσισμού και τιμωρίας στο πλαίσιο πολιτικών συγκρούσεων της νέας πολιτικής τάξης εναντίον της ελίτ και των κακών αναμνήσεων που είχε η ολιγαρχία. Έτσι δεν είναι καθόλου περίεργο που στην κοινωνία της ενοχής για να γλιτώσουν πολλοί τα άδικα και κακώς κείμενα αυτοεξορίζονταν χωρίς όμως να αποφύγουν το στιγματισμό. Στο 2ο μέρος θα αναλυθεί ο θεσμός του οστρακισμού διεξοδικά.

[1] Θουκυδίδης, «Ιστορίαι» (Βιβλίο Δ’), Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2007, 4.65 [2] Ξενοφών, «Ελληνικά», Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα Δεκέμβριος 1975, 1.7.34 [3] Πλάτων, «Απολογία», Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα Δεκέμβριος 1992, 36β-ε [4] Αριστοτέλης, «Αθηναίων Πολιτεία», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2009, 16.10

Βιβλιογραφία:

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2009

FORSDYKE S., Exile, Ostracism and Democracy: The politics of expulsion in Ancient Greece, Princeton 2005

ΗΡΟΔΟΤΟΣ, Ιστορίαι, Βιβλίο Ε’: Τερψιχόρη, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007

ΗΡΟΔΟΤΟΣ, Ιστορίαι, Βιβλίο Η’: Ουρανία, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2002

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Ιστορίαι, Βιβλίο Δ’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2007

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Ιστορίαι, Βιβλίο Ε’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2008

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Ιστορίαι, Βιβλίο Θ’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2011

ΠΛΑΤΩΝΑΣ, Απολογία Σωκράτους, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα Δεκέμβριος 1992

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Βίοι Παράλληλοι: Αριστείδης-Κάτων, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Ιανουάριος 2007

Σύνδεσμος φωτογραφίας εξωφύλλου άρθρου:

https://www.flickr.com/photos/eucharisto_deo/3345074631