Εκδίωξη από την πόλη: Εξορία και Οστρακισμός στην Κλασική Αθήνα» - Μέρος ΙΙ

📝Εισήγηση του Γεωργίου Λαΐου, τριτοετούς φοιτητή στη Νομική Σχολή Αθηνών

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο:

Στο προηγούμενο μέρος της εισήγησης[1], αναλύθηκε ο τρόπος με τον οποίον τα δικαστήρια επέβαλαν την ποινή της εξορίας και εξηγήθηκε γιατί αρκετοί πολίτες απέφευγαν μια άδικη δίκη αυτοεξοριζόμενοι. Σειρά τώρα έχει η επέκταση του θέματος γύρω από τον σπουδαίο θεσμό του οστρακισμού.

Ο οστρακισμός θεωρείται ένα από τα θεμέλια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ως θεσμός συγκέντρωσε στοιχεία από τις παλαιότερες μορφές εξορίας, αλλά χρησιμοποιήθηκε με πολύ μετριοπαθή τρόπο. Είχε ισχυρές ιδεολογικές βάσεις και απέδωσε στην επικράτηση της αίσθησης του “εμείς” στο κοινωνικό σύνολο.

Η θέσπιση του οστρακισμού δεν συνέβη ξαφνικά. Οι πολιτικές συνθήκες των προηγούμενων ετών οδήγησαν στην ανάγκη ύπαρξης του. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ., η πολιτική σκηνή της Αθήνας ήταν ιδιαίτερα τεταμένη. Βία, συγκρούσεις και εξορίες πολιτών και πολιτικών συνέθεταν ένα σκηνικό παρακμής και δυσπιστίας στον φορέα εξουσίας και στους θεσμούς. Παρατηρούνταν συχνά το φαινόμενο ένας πολιτικός να αποδίδει κατηγορίες σε κάποιον αντίπαλό του, όχι πάντα αληθείς με αποτέλεσμα την εξορία του τελευταίου, πολλές φορές μαζί με τους συνεργάτες και υποστηρικτές του.

Κομβικός σε αυτό το σημείο ήταν ο ρόλος του Κλεισθένη, καθώς η επάνοδος της Δημοκρατίας χρειαζόταν ένα κραταιό θεσμικό έρεισμα. Συγκεκριμένα, ο Κλεισθένης ήταν εκείνος που με τη δράση του έφερε στο προσκήνιο όσους δεν είχαν ενεργό παρουσία στην πολιτική εξαιτίας της κυριαρχίας της ελίτ των πολιτικών. Μάλιστα, οι αντίπαλοί του τον εξόρισαν το 508/7 π.Χ. λόγω της διαμάχης του με τον Ισαγόρα με τη στήριξη των Σπαρτιατών[2], όμως Κλεισθένης είχε προκαλέσει ήδη τον έντονο θαυμασμό όσων δεν σχετίζονταν με την ελίτ της εποχής, οι οποίοι και τον επανέφεραν στην εξουσία, απομακρύνοντας τον Ισαγόρα και τη Σπαρτιατική στήριξη του. O Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Αθηναίοι καταδίκασαν τον Ισαγόρα και τους Σπαρτιάτες βοηθούς του σε θάνατο[3] .

Ο Κλεισθένης με την δυναμική πολιτική παρουσία του έφερε την καινοτομία στον Ελληνικό χώρο πριν ακόμη την εδραίωση και οργάνωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δίνοντας το έναυσμα για την ειρηνική λειτουργία του πολιτικού χώρου και τον περιορισμό της διαμάχης της πολιτικής ελίτ της εποχής με όσους αντετίθεντο στο καθεστώς τους

Έτσι λοιπόν, με τη θέσπιση του οστρακισμού έκανε την αρχή, όπως φάνηκε πολλά χρόνια αργότερα, για την εξισορρόπηση των πολιτικών αντιμαχιών. Ενισχύοντας παράλληλα την καθολική συμμετοχή στα κοινά και αποδεικνύοντας ότι η άσκηση της πολιτικής αποτελεί και πρέπει να αποτελεί υπόθεση ολόκληρης της κοινωνίας, η καινοτόμος δράση του Κλεισθένη συνετέλεσε στην εξάλειψη της βίας και των συγκρούσεων που κλυδώνιζαν τον πολιτικό κόσμο της Αθήνας επί σειρά ετών, οδηγώντας επιτέλους στην εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο:

Οι αναφορές γύρω από τον οστρακισμό δεν παρουσιάζουν μία σταθερή φόρμα, ένα καθαρό θεσμικό πλαίσιο όπως συμβαίνει στη σημερινή εποχή με τους γραπτούς νόμους. Η έλλειψη αυτού του φορμαλιστικού προτύπου ήταν φαίνεται η αιτία για μια τρόπον τινά χαώδη λειτουργία του οστρακισμού. Ωστόσο η σημασία του θεσμού επέβαλλε τη σοβαρότητα και την επιμέλεια στη διεξαγωγή της διαδικασίας.

Ο οστρακισμός διεξαγόταν σε δύο φάσεις: Η πρώτη ξεκινούσε κατά το φθινόπωρο όπου και προτείνονταν οι επικίνδυνοι πολίτες που έπρεπε να απομακρυνθούν. Ακολουθούσαν οι δραματικοί αγώνες στους οποίους η δύναμη του δράματος επηρέαζε την κρίση των πολιτών. Η δεύτερη φάση λάμβανε χώρα κατά το Μάρτιο, περίοδο ανάπαυσης από τις αγροτικές εργασίες. Η τοποθέτηση κατά τον μήνα αυτόν είχε ως σκοπό τη μαζική συμμετοχή των πολιτών. Για να εξοριστεί κανείς δεν αρκούσαν οι ψήφοι μια μειοψηφίας πολιτικών, αλλά χρειάζονταν περίπου 6.000 ψήφοι για να εγκαταλείψει κάποιος την Αθήνα. Αυτή ακριβώς είναι η διαφορά με την προ κλασικής εποχής εξορία. Φαίνεται από την αρχή δηλαδή ότι γινόταν σοβαρή μελέτη των θεμάτων που θα οδηγούσαν σε οστρακισμό και εμπόδιζαν τη βίαιη κυριαρχία της μειοψηφίας απέναντι στην πλειοψηφία, μετριάζοντας τις έριδες, ενώ ο οστρακισμός εφαρμόστηκε μετριοπαθώς ανά τα χρόνια.

Παρ ’όλα αυτά, δεν έλειψαν ούτε οι εντάσεις ούτε η διαφθορά. Άλλωστε σκοπός του οστρακισμού δεν ήταν ευθέως η καταπολέμηση της διαφθοράς, αυτό το ρόλο είχαν τα δικαστήρια που κατείχαν μεγάλο κύρος[4]. Ο οστρακισμός προσέδιδε κύρος στη δημοκρατική αρχή κι αυτό δεν γινόταν φανερό μόνο από τη συμμετοχή της πλειοψηφίας των πολιτών, αλλά και από τη γενικότερη οργάνωση, αφού πλέον δεν είχε άποψη μόνο η πολιτική ελίτ σε ζητήματα υψίστης σημασίας, της οποίας επίσης οι παλαιότερες αυθαιρεσίες αποφεύχθηκαν.

Η διαδικασία είχε ως εξής: Ολόκληρη η διαδικασία λάμβανε χώρα στην Αγορά, στο κεντρικό σημείο δηλαδή της πόλης. Στη διάρκεια της ψηφοφορίας οι 9 άρχοντες περιδιέβαιναν στην αγορά ελέγχοντας την ομαλή λειτουργία του θεσμού, οτι όλοι οι πολίτες ψήφιζαν και στο τέλος καταμετρούσαν τα όστρακα. Οι πολίτες έγραφαν σε ένα όστρακο το όνομα εκείνου που επιθυμούσαν να εξοριστεί[5] , και ίσως έγραφαν κάποιες φορές το όνομα του πατέρα του και το δήμο καταγωγής του. Το όστρακο το έριχναν σε ένα τμήμα της αγοράς που προηγουμένως είχε περιφραχτεί με ξύλινα δοκάρια. Μόνο αν οι ψήφοι ήταν περισσότερες από 6.000 ήταν έγκυρο το αποτέλεσμα. Ο πολίτης που συγκέντρωνε τις απαιτούμενες ψήφους απομακρυνόταν από την πόλη για 10 έτη, μένοντας ασφαλής στο διάστημα που έλειπε και έχοντας τη δυνατότητα να κάνει εργασίες που του εξασφάλιζαν τα προς το ζήν («καρπούμενον τὰ αὑτοῦ»)[6]. Τα 10 έτη ήταν μια ενδεικτική διάρκεια απουσίας από την πόλη που είχε ως αποτέλεσμα τον ομαλό σωφρονισμό κι όχι την εξόντωση του δεδιωγμένου απέναντι στους λόγους που προκάλεσαν την τιμωρία του. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύθηκε η αξία της θέσης του πολίτη, σε συνδυασμό με τον μη στιγματισμό που συνόδευε την επιστροφή του εξορισμένου.

Χαρακτηριστικά ο Αριστείδης (Αριστείδης ο Δίκαιος) εξοστρακίστηκε το 482 π.Χ., όμως ήταν σπουδαία προσωπικότητα, για αυτό οι Αθηναίοι τον κάλεσαν πίσω, και αποδείχτηκε στη συνέχεια ικανότατος στις Πλαταιές και τη Σαλαμίνα, πρωταγωνιστώντας και στη Συμμαχία της Δήλου. Άξια αναφοράς είναι, επίσης, η περίπτωση του Κίμωνος, ο. οποίος μετά την επιστροφή του έκλεισε συμφωνία με τη Σπάρτη το 479 π.Χ. για 5 έτη και θωράκισε την Αθήνα απέναντι σε Κύπρο και Αίγυπτο[7].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο:

Αφού, λοιπόν, εξετάσαμε το πώς λειτουργούσε της τέτοιος σημαντικός θεσμός, χρειάζεται πλέον να τονισθεί η αξία του στην Αθηναϊκή σκέψη και τη γενικότερη εξέλιξη της πόλης κατά την Κλασική εποχή. Η αξία αυτή δεν μπορεί παρά να εξεταστεί πάνω σε μια θεωρητική βάση αλλά και στην πρακτική φύση του θεσμού που είχε καίριες συνέπειες στο κύρος της Αθήνας των δύο αιώνων που της αφορούν.

Ο οστρακισμός θεσπίστηκε συν τη αφίξει της Δημοκρατίας και την ανέδειξε ταχύτατα ως το καλύτερο πολίτευμα συγκριτικά με όσα είχαν κατά το παρελθόν προηγηθεί. Αρχικά χρειάζεται να εκκινήσουμε από το γεγονός ότι πλέον η Αθήνα δεν είναι υποχείριο της πολιτικής ελίτ με της αυθαιρεσίες και της ολιγαρχικές , συχνά, πεποιθήσεις και τάσεις της. Επιτυγχανόταν έτσι ο πλουραλισμός και η πολυφωνία με την καθολική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και της σημαντικές αποφάσεις για τα θέματα της πόλης[8].

Της έχει εξηγηθεί παραπάνω, οι οστρακισμοί που πραγματοποιήθηκαν ήταν πολύ λίγοι. Συγκεκριμένα, το ½ των συνολικών οστρακισμών έγιναν τη δεκαετία του 480 π.Χ. κατά τη διάρκεια της περσικής απειλής. Αυτό δείχνει εκ των προτέρων ότι ο θεσμός δεν είχε καθιερωθεί με σκοπό την αλληλοεξόντωση των πολιτικών ούτε για να τιμωρεί αδιάκοπα. Αντίθετα, άρα ξεκινάμε ήδη με το ιδεολογικό κριτήριο, τονίζεται ο συμβολικός χαρακτήρας του νόμου. Δηλαδή, χρησιμοποιήθηκε αλλά και εφαρμόστηκε αραιά και με εγκράτεια σε μια προσπάθεια όχι μόνο να εμπεδωθεί με σαφήνεια η αξία της Δημοκρατίας αλλά και ως μηχανισμός για την αμφισβήτηση και τελικά την εξέλιξη και βελτιστοποίηση της.

Με βάση τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η ιδεολογική βαρύτητα του οστρακισμού είναι μεγάλη. Η σοβαρότητα στην τήρηση των διαδικασιών και της νομιμότητας είχαν ως στόχο της σταθερότητα του πολιτεύματος, όχι με το σκεπτικό του καθεστώτος που συναντάται λ.χ. στην ολιγαρχία, αλλά στη διαφύλαξη του δημοκρατικού ιδεώδους. Η πικρή εμπειρία των τυραννικών και ολιγαρχικών πολιτευμάτων και των βίαιων ενεργειών των ηγετών της έκαναν φανερή την ανάγκη να προστατευτεί η Δημοκρατία από τέτοιου είδους αρνητικά στοιχεία. Παρά το περιορισμένο των πηγών από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, η γενική άποψη καταλήγει στο ότι ο οστρακισμός λειτούργησε εκπληρώνοντας αυτόν τον ιδεολογικό του στόχο.

Η εξισορρόπηση των δυνάμεων της ολιγαρχικής ελίτ με τη νέα πολιτική τάξη ήταν το άμεσο αποτέλεσμα, και πραγματοποιήθηκε σε δύο στάδια: αφενός με την καθολική συμμετοχή στην κοινή ζωή και αφετέρου με τον ορθολογισμό της εξορίας, εκτός κάποιων εξαιρέσεων. Δηλαδή από την ιδεολογική βάση περνάμε πλέον στην πρακτική σημασία του οστρακισμού, αφού κατέστησε σαφή τη σύνδεση της πολιτικής εξουσίας με την εξορία σε συνθήκες νομιμότητας. Αυτό, της, ήταν αναμενόμενο, δεδομένου ότι το δημοκρατικό πνεύμα υπερίσχυσε ήδη από την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, οπότε και οι Αθηναίοι παρά της προσπάθειες των Σπαρτιατών για βίαιη εγκατάσταση του Ισαγόρα, επανέφεραν τον Κλεισθένη.

Το πρακτικό επίπεδο με αφετηρία τον Κλεισθένη απαντάται στο γεγονός ότι διεύρυνε τη συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια ζωή, έκανε το πολίτευμα δηλαδή προσβάσιμο της πολίτες, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη[9]. Αλλά κι ο Ηρόδοτος[10] με τον οστρακισμό και της 10 φυλές ενίσχυσε τη θέση του πολίτη και την σημασία της Δημοκρατίας, εδραιώνοντας και τη θέση του στην Αθήνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Η μεγάλη σημασία του οστρακισμού είναι δύσκολο να αναλυθεί σε ένα μόνο κεφάλαιο, γι΄αυτό και θα αναφερθούν μερικά επιχειρήματα ακόμη.

Ως προς την ιδεολογική της βάση, αναφέρθηκε παραπάνω ότι ο οστρακισμός ήταν συνυφασμένος με την ανάπτυξη της δημοκρατικής νοοτροπίας και, μάλιστα, λειτούργησε μέσω αυτής και την ενίσχυσε.

Στην πραγματικότητα η αίσθηση της ανάγκης να προστατευτεί η Δημοκρατία από οτιδήποτε αντιδημοκρατικό λειτούργησε σαν πραγματικό αντίβαρο της πολιτικές διαφωνίες, ενισχύοντας την έννοια του πολίτη. Η ιδιότητα αυτή δεν αφορούσε μόνο δικαιώματα και υποχρεώσεις, αλλά οδηγούσε και στην συμμετοχή στα κοινά στο πλαίσιο του συνανήκειν. Η Αθηναϊκή πολιτεία δηλαδή απέκτησε συλλογική ταυτότητα, με κοινούς στόχους και κινδύνους που από κοινού έπρεπε να αντιμετωπίσει. Ο θεσμός, τελικά, παρά το ότι χρησιμοποιήθηκε με συμβολική κυρίως σημασία, έδωσε υπόσταση στην “κοινωνία” , υπό το πρίσμα της συλλογικής δραστηριότητας.

Πρακτικά, όμως, για τους πολίτες ίσως δεν είχε αυτή ακριβώς τη σημασία, αφού πολλοί ψήφιζαν είτε με βάση τις προσωπικές τους αντιπάθειες, είτε εκείνον που φημιζόταν ότι είναι επικίνδυνος. Ευρέως γνωστό είναι το παράδειγμα του Αριστείδη που έγραψε το ίδιο του το όνομα σε έναν πολίτη που του το ζήτησε, χωρίς να γνωρίζει γιατί τον ψηφίζει, αφού δεν τον γνώριζε ούτε γνώριζε για αυτόν[11].

Εντύπωση προκαλούν οι κατηγορίες για ασέβεια, σεξουαλικές πρακτικές επιλήψιμες κλπ. που υποδεικνύουν ότι ξέφευγε η πρακτική διάσταση από την ιδεολογική βάση (λ.χ. ότι ο Κίμων είχε σεξουαλικές σχέσεις με την αδερφή του, ότι ο Μεγακλής ήταν φιλάργυρος και μοιχός κλπ.). Ειδικά μετά τις εμπειρίες με τους ολιγαρχικούς στα 411 και 404 π.Χ. συνδέθηκε η πολιτική ισχύς με τον οστρακισμό ώστε να μην επιτρέπεται η ανατροπή της Δημοκρατίας και η αυθαιρεσία από την πλευρά της ελίτ.

Ο τελευταίος οστρακισμός συνέβη το 415, με την εξορία του Υπέρβολου -μετά από πολλά χρόνια χωρίς οστρακισμούς- με την κατηγορία κατά τον Θουκυδίδη[12] “διά πονηρίαν καὶ αἰσχύνην τῆς πόλεως”. Ο Υπέρβολος ήταν εύπορος, γεγονός που τον συνέδεε με την πολιτική ελίτ της εποχής. Ο οστρακισμός του, παράλληλα με της περίεργες συνθήκες υπό τις οποίες βρέθηκε στο στόχαστρο, σηματοδοτούν την πολιτική προέκταση του θεσμού.

Για μια γενικότερη πρακτική αποτίμηση χρειάζεται να επισημανθεί ότι, παρά τις διάφορες δυσκολίες, ο θεσμός λειτούργησε με επιτυχία. Τηρήθηκε ο συμβολικός του χαρακτήρας και ανέδειξε την αντοχή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας που εκτόνωσε τις διαμάχες χωρίς βία όπως στο παρελθόν και κατάφερε να προστατευθεί από επιβλαβείς πρακτικές και πολιτικές του παρελθόντος. Ειδικά κατά τον 5ο αι. εμπεδώθηκε η ισότητα των πολιτών έμπρακτα, δηλαδή ο οστρακισμός λειτούργησε από τον Δήμο για τον Δήμο. Άλλωστε η τιμωρία πολιτών που σχετίζονταν με πόλεις με ολιγαρχικά καθεστώτα αναδεικνύεται σε μια κυριαρχία της Δημοκρατίας γενικότερα, μιας και η Αθήνα για πάρα πολλές δεκαετίες ήταν η μεγάλη δύναμη, στηριζόμενη στη δημοκρατική της φύση.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ύστερα από την ανάλυση που προηγήθηκε χρειάζεται , κλείνοντας, μια αποτίμηση τόσο της εξορίας όσο και του οστρακισμού, ως θεσμών απομάκρυνσης πολιτών στην Αθηναϊκή Δημοκρατία της κλασικής εποχής (500- 323 π.Χ.).

Η εξορία μέσω των δικαστηρίων έλαβε μια μορφή αυθαιρεσίας και άδικων τρόπον τινά πρακτικών, με κατηγορίες που απέκλιναν από τους πραγματικούς λόγους ενοχής των κατηγορουμένων. Η πικρή εμπειρία του σκληρού πολιτικού παρελθόντος ανάγκασε τα λαϊκά δικαστήρια, όπως η Βουλή των 500, να προστατεύεται ίσως υπερβολικά από οτιδήποτε βλαβερό ή φερόμενο ως βλαβερό για το πολίτευμα. Υπό αυτές τις συνθήκες και δεδομένης της βαναυσότητας απέναντι σε όσους φαίνονταν εχθροί του πολιτεύματος, αρκετοί πολίτες επέλεγαν την αυτοεξορία αντί να δικαστούν, για να διαφυλάξουν την τιμή και την υπόληψη τους. Ουσιαστικά ,λοιπόν, δεν επρόκειτο για ένα θεσμό βασισμένο σε αρχές δικαιοσύνης, αλλά κυρίως εκτόνωσης της εκάστοτε πολιτικής διαμάχης με φανερά στοιχεία εκδίκησης με επίκεντρο του φαινομένου την πολιτική εξουσία της Αθήνας.

Η σύγκρουση της απολυταρχικής ελίτ με όσους δεν ανήκαν σε αυτή, δεν ήταν άσχετη και με τον οστρακισμό. Η καταχρηστική άσκηση της εξουσίας κατά τα προηγούμενα χρόνια είχε ως αποτέλεσμα να εξοστρακιστούν πολλά μέλη της πολιτικής ελίτ για να θωρακιστεί η Δημοκρατία. Ωστόσο, ο οστρακισμός λειτούργησε, πλην εξαιρέσεων σε περιόδους εξωτερικών κινδύνων και κάποιων συγκρούσεων, με πολύ μετριοπαθή τρόπο. Αυτό εντοπίζεται σε ιδεολογικό αλλά και σε πρακτικό επίπεδο στην τήρηση των συνθηκών, δικαιοσύνης, και οργάνωσης, ενισχύοντας τον πολιτικό κόσμο της Αθήνας. Τέλος, με την κομβική δραστηριότητα του Κλεισθένη καθιερώθηκε επί σειρά ετών η συλλογική ταυτότητα του Αθηναϊκού κόσμου, ενισχύοντας τη θέση του πολίτη ως έννοια αλλά και διευρύνοντας τη συμμετοχή του στα κοινά. Εύλογα, λοιπόν, ο οστρακισμός είναι συνυφασμένος με τη Δημοκρατία και γενικότερα με την ανάπτυξη της Αθήνας σε πολλούς τομείς.

Βιβλιογραφία:

Αριστοτέλης, «Αθηναίων Πολιτεία», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2009

Forsdyke, S., “Exile, Ostracism and Democracy : The politics of expulsion in Ancient Greece”, Princeton. 2005

Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Ε’: Τερψιχόρη, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007

Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Η’: Ουρανία, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2002

Θουκυδίδης, «Ιστορίαι», Βιβλίο Δ’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2007

Θουκυδίδης, «Ιστορίαι», Βιβλίο Ε’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2008

Θουκυδίδης, «Ιστορίαι», Βιβλίο Θ’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2011

Πλάτων, «Απολογία Σωκράτους», Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, Δεκέμβριος 1992

Πλούταρχος, «Βίοι Παράλληλοι: Αριστείδης-Κάτων», Εκδόσεις Ζήτρος, ,Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2007

Σύνδεσμος φωτογραφίας εξωφύλλου άρθρου:

https://www.flickr.com/photos/eucharisto_deo/3345074631

[1] Βλ. https://www.justincaseath.com/post/εκδίωξη-από-την-πόλη-εξορία-και-οστρακισμός-στην-κλασική-αθήνα-μέρος-ι

[2] Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Ε΄: Τερψιχόρη, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007, 5.74.1

[3] Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Ε΄: Τερψιχόρη, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007, 5.72.4

[4] Οι δικαστές κρατούσαν ραβδιά, σύμβολο εξουσίας

[5] Πλουτάρχου, «Βίοι Παράλληλοι: Αριστείδης-Κάτων», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2007, 7.4

[6] Πλούταρχος, «Βίοι Παράλληλοι: Αριστείδης-Κάτων», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2007,7.5

[7] Ηρόδοτος, «Ιστορίες», Βιβλίο Η΄: Ουρανία, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2007, 7.76.95), Θουκυδίδης «Ιστορίαι»,Βιβλίο Ε’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος 2008, 5.18.5, Πλούταρχος, «Βίοι Παράλληλοι: Αριστείδης-Κάτων»,Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2007 ,24

[8] Η πρόταση δεν έχει ρήμα, οπότε δεν ολοκληρώνεται το νόημα της

[9] «ὁ Κλεισθένης τὸν δῆμον ἀποδιδοὺς τῷ πλήθει τὴν πολιτείαν», Αριστοτέλης, «Αθηναίων Πολιτεία», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2009, 20.1

[10] «τον δήμον προσεταιρίζεσθαι... μετά δε», Ηρόδοτος, «Ιστορίαι», Βιβλίο Ε΄:Τερψιχόρη, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007, 66.2

[11] Πλούταρχος, «Βίοι Παράλληλοι: Αριστέιδης-Κάτων», Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2007, 5-6

[12] Θουκυδίδης, «Ιστορίαι», Βιβλίο Θ’, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2011, 73.3)