"Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης". Ενα απραγματοποίητο μεταπολεμικό όραμα.

📝 Άρθρο της Αννέτας Βρετού, φοιτήτριας Νομικής ΕΚΠΑ

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήρθε να συμπληρώσει το μεγαλούργημα του προτέρου του, διχάζοντας για ακόμη μια φορά την Ευρώπη σε στρατόπεδα, σε Συμμάχους εναντίον του Άξονα, σε Δυτικό και Ανατολικό μπλοκ, σε καπιταλιστικές οικονομίες εναντίον των κομμουνιστικών. Η Ευρώπη ήταν για άλλη μια φορά μπλεγμένη σε ένα παιχνίδι διελκυστίνδας που ρήμαζε την οικονομία και τα status quo που εισήχθησαν από τις Ε.Κ.Α.Χ, Ε.Ο.Κ και ΕΥΡΑΤΟΜ, τους πυλώνες πάνω στους οποίους χτίστηκε η υπερεθνική Ευρώπη που γνωρίζουμε σήμερα. Ο πόλεμος έληξε το 1945, και ενώ οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου διαφαίνονταν ήδη , ο Winston Churchill στις 19 Σεπτεμβρίου 1946 απηύθυνε έναν λόγο στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, έναν λόγο ιδιαίτερα προοδευτικό για τις προδιαγραφές της εποχής. Μίλησε για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης.

Το όραμα του Churchill, δεν απείχε πολύ από τις ήδη εκφρασθείσες προσπάθειες ενοποίησης των Κρατών της Ευρώπης, όπως για παράδειγμα μικρό-σχηματισμοί σαν τη «Δυτική Ευρώπη», ένας σχηματισμός που τελικά απορροφήθηκε από το σημερινό ΝΑΤΟ. Είχε όμως μια ουσιαστική διαφορά: Ενώ οι ιδέες και τα σχέδια που εκφράζονταν κατά καιρούς ήταν σχέδια υπερεθνικότητας, η ιδέα του Churchill για μια Ευρώπη υπό την Αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών έφερε στο προσκήνιο ένα σχέδιο διακρατικότητας. Πλείστες οι διαφορές ανάμεσα στις δυο αυτές φύσεις της ενωμένης Ευρώπης, με κύρια αυτήν που ορίζει ότι υπό το καθεστώς ενός υπερεθνικού διεθνούς οργανισμού τα Κράτη Μέλη παραχωρούν στον οργανισμό αυτό τις αρμοδιότητες τους τις οποίες απεκδύονται, σε αντίθεση με τον διακρατικό διεθνή οργανισμό οπού τα Κράτη διατηρούν τις κρατικές τους αρμοδιότητες και τις εθνικές τους πολιτικές. Ο Churchill στήριξε την Ενωμένη Ευρώπη στο μοντέλο της Βρετανικής Commonwealth of Nations-τη σημερινή Commonwealth- καθώς και στο μοντέλο της Αμερικής, η οποία αποτελεί ομοσπονδιακό Κράτος. Οι 50 Πολιτείες διατηρούν την εθνική τους πολιτική και δικαιοδοτική ρύθμιση η οποία συντονίζεται στο κοινό ρυθμιστικό πλαίσιο του ενιαίου Κράτους, του Κράτους της Αμερικής.

Στη σημερινή εποχή, με το γνωστό Brexit καθώς και με την παγκόσμια υγειονομική κρίση που βιώνει ο σύγχρονος κόσμος με την επέλευση του SARS-CoV-2, η καπιταλιστική οικονομία της Ευρώπης αποδυναμώνεται και οι δεσμοί χαλαρώνουν. Η Βρετανία έγινε το πρώτο Κράτος Μέλος της Ε.Ε που άσκησε το δικαίωμα της αποχώρησης από την Ένωση, κανείς όμως δεν εγγυάται ότι θα είναι το τελευταίο. Έτσι το όραμα του Churchill δε φαντάζει τόσο μακρινό και τόσο απόξενο. Συζητήσεις για αναδιάρθρωση της Ευρώπης αναδεικνύουν τελικά το ότι ήδη δεν είμαστε τόσο μακριά από το μοντέλο των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Υπερεθνικό ενιαίο νόμισμα ήδη υπάρχει, η Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια είναι καθιερωμένη ενώ πολλά δικαιοδοτικά και μη όργανα της Ε.Ε υπάγουν στην αρμοδιότητα τους όλα τα Κράτη Μέλη της Ένωσης- βλέπε Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μεταξύ άλλων. Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία διαπνέει τις εθνικές συνήθως έμμεσα με την διαδικασία της επικύρωσης ή και άμεσα όταν μιλάμε για Οδηγίες της ΕΕ. Μάλιστα σύμφωνα με το άρθρο 28 του Ελληνικού Συντάγματος, η νομοθεσία αυτή αποτελεί «αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου» και μάλιστα υπερισχύει από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου. Τί μας χωρίζει λοιπόν από ένα μοντέλο ομοσπονδοποίησης της Ευρώπης;

Τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι πολλά, με κύρια τα ακόλουθα: Σε πρώτο επίπεδο, θα ήταν ικανή η Ευρώπη να ομοσπονδιοποιηθεί, με αλλά λόγια θα μπορούσαν τα Κράτη Μέλη να λειτουργήσουν ως Πολιτείες ενός ενιαίου Κράτους; Αν ναι, ποιος θα έπαιζε τον ρόλο του κυρίαρχου, ποιο κράτος θα αποτελούσε την ομοσπονδιακή δύναμη, στον έλεγχο της οποίας θα υπέκυπταν τα ομόσπονδα; Σε δεύτερο επίπεδο, ένα τέτοιο μοντέλο θα προωθούσε πράγματι τα συμφέροντα της Ευρώπης και θα έδινε λύσεις στα τωρινά προβλήματα; Βασική παραδοχή αποτελεί κατά την γνώμη μου η παραδοχή ότι βρισκόμαστε στα πλαίσια μιας υπόθεσης. Είναι σχεδόν απίθανο να δημιουργηθεί ένα τέτοιο μοντέλο στην Ευρώπη εν έτη 2021 και στα επόμενα. Και είναι λανθασμένη μια σύγκριση της Ευρώπης με την σημερινή Αμερική. Και αυτό γιατί οι βάσεις είναι εξ ορισμού ανόμοιες. Η Αμερική κατάφερε να ενωθεί διακρατικά γιατί οι σημερινές πολιτείες ξεκίνησαν στη μεγάλη πλειοψηφία τους ως ομάδες ανθρώπων χωρίς μείζονα κρατική υπόσταση, οπότε ήταν εύκολο να υποταχθούν σε μία κεντρική εξουσία. Όχι μόνο εύκολο αλλά και πλεονεκτικό. Η περίπτωση όμως της Ευρώπης ήταν και είναι διαφορετική. Η Ευρώπη είναι ένα σύμπλεγμα Κρατών και ξεκίνησε ως τέτοιο, κυρίαρχα κράτη διέκριναν την ανάγκη να ενωθούν ώστε να παταχθούν οι πόλεμοι και ο επεκτατισμός. Κυρίαρχα κράτη δύσκολα τα υποτάσσεις, αυτό έχει δείξει περίτρανα η ιστορία. Και το άλλο καίριο ζήτημα που προκύπτει είναι το ποιος εν τέλει θα παίξει τον ρόλο της κεντρικής εξουσίας. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν η απάντηση στην δίψα για εξουσία και απόλυτη κυριαρχία της Γερμανίας από τη μια πλευρά και της Γαλλίας από την άλλη. Θα ήταν πράγματι λύση να υποβληθούν τέτοιες κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις στην διαδικασία να υποταχθούν η μια στην άλλη ή ακόμη να υποταχθούν σε μια άλλη Τρίτη δύναμη; Και ποια θα ήταν αυτή; Ποιο Κράτος έχει τους πόρους, την δύναμη αλλά και την επιρροή να ασκήσει έναν τέτοιο έλεγχο; Μήπως τελικά μια τέτοια κίνηση θα αποτελούσε casus belli;

Και εν τέλει, θα προάγονταν πράγματι τα συμφέροντα των Κρατών με ένα τέτοιο σύστημα; Μια Ελλάδα ως Πολιτεία της Ένωσης θα διατηρούσε την αυτονομία της ενώ παράλληλα θα υπόκειτο σε ενιαία διαχείριση επί των σπουδαιότερων ζητημάτων όπως ζητήματα αμυντικά ή εξωτερικών σχέσεων καθώς και οικονομικά. Δεν είναι καθόλου παράδοξο να φανταστούμε ένα σενάριο οπού συμφέροντα της Ελλάδας αναφορικά με την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη της για παράδειγμα θα παραγκωνίζονταν για τα αντίστοιχα συμφέροντα μιας άλλης γείτονας Πολιτείας όπως η Τουρκία ή η Ιταλία, εφόσον η κεντρική εξουσία του ενιαίου Κράτους θα είχε τον αποφασιστικό λόγο. Επιπλέον ζήτημα αποτελεί η Διεθνής Ευθύνη. Με το παρόν υπερεθνικό σύστημα, κάθε Κράτος Μέλος αποτελεί υποκείμενο του Διεθνούς Δικαίου και φέρει πλήρη διεθνή ευθύνη για τις παράνομες πράξεις του. Σε ένα καθεστώς όμως ομοσπονδιακό, το ενιαίο κράτος αναγνωρίζεται το ίδιο ως υποκείμενο της διεθνής σκηνής και τελικά διεθνώς ευθύνεται μόνο το κεντρικό ομοσπονδιακό κράτος και όχι τα κράτη-μέλη. Έτσι μπορεί να δημιουργηθεί το πρόβλημα του να μην μπορεί το ομοσπονδιακό κράτος να παρέμβει στις παράνομες και άδικες πράξεις των Κρατών-Μελών και κατά συνέπεια να δημιουργηθούν ολοένα και περισσότερες προστριβές.

Σε τελική ανάλυση, ένα ενιαίο νόμισμα δεν αρκεί για να καθορίσει και την ένωση ως ενιαία. Το όραμα του Churchill εκφράστηκε σε μια εποχή πολέμου, οπού ίσως και να φάνταζε ως επιτυχές για να διασφαλιστεί η διεθνής ειρήνη. Επίσης ο Churchill είχε ιδανικά, όπως η Commonwealth τα οποία άπτονταν σε ένα πολύ μικρότερο και πολύ πιο ομοιόμορφο μοντέλο, και τα οποία προσπάθησε να προωθήσει σε ένα τεράστιο σύνολο κρατών με διαφορετικές αντιλήψεις, διαφορετικές πολιτικές και το κυριότερο διαφορετικές οικονομίες. Στη σημερινή όμως εποχή, σε μια εποχή οπού επικρατεί η φιλελεύθερη οικονομία και η ανοιχτή αγορά, οι «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» είναι μάλλον ένα φιλοσοφικό παίγνιο παρά μια πρόταση προς εφαρμογή. Είναι χρήσιμο όμως να αναλογιστεί κανείς την υποθετική αυτή περίσταση, και ίσως να φτάσει σε ερωτήματα που χαρακτηρίζουν την σημερινή Ευρώπη και ρίχνουν τελικά φως στα ζητήματα που διανύει αυτή η μακραίωνη ένωση Κρατών.