Η εγκληματική βιομηχανία της εμπορίας ανθρώπων και το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο

📝 Άρθρο της Δήμητρας Ζωής Μεϊδάνη, προπτυχιακής φοιτήτριας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

21ος αιώνας και η κοινωνία - δικαίως - αναρωτιέται για τις διαστάσεις που έχει λάβει η διάχυση της εγκληματικότητας και της βίας. Υποθέσεις ληστειών, ανθρωποκτονιών και απάνθρωπων βιασμών τρομοκρατούν την κοινή γνώμη. Γιατί όμως η ίδια δεν θορυβείται στον ίδιο βαθμό από την έκταση που λαμβάνουν εγκλήματα όπως αυτό της εμπορίας ανθρώπων; Η απάντηση στο ερώτημα είναι σαφής: φυσικά γιατί ένα τέτοιου είδους έγκλημα είναι μη ορατό· στην πραγματικότητα όμως υπάρχει παντού. Η εμπορία ανθρώπων (human trafficking), οριζόμενη ως η πλέον σύγχρονη μορφή δουλείας, συνιστά κατάφωρη παράβαση πολλών θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πως όμως εξαπλώνεται αυτή η εγκληματική βιομηχανία; Τι, πως και γιατί συμβαίνει;

Στο Πρωτόκολλο για την Αποτροπή, την Καταστολή και την Τιμωρία της παράνομης Διακίνησης Προσώπων με σκοπό τη Σεξουαλική και Οικονομική εκμετάλλευση ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών ορίζεται η εμπορία ανθρώπων ακριβώς ως εξής: “Εμπορία ανθρώπων είναι η στρατολόγηση, διακίνηση, μετακίνηση, υπόθαλψη ή παραλαβή προσώπων μέσω της απειλής ή χρήσης βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, απαγωγής, απάτης, εξαπάτησης, κατάχρησης εξουσίας ή μέσω μιας ευάλωτης θέσης ή της παροχής ή λήψης πληρωμών ή ωφελημάτων για την εξασφάλιση της συναίνεσης ενός προσώπου που ασκεί έλεγχο επί άλλου προσώπου με σκοπό την εκμετάλλευση. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει κατ’ ελάχιστο την εκμετάλλευση για εκπόρνευση ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, για καταναγκαστική εργασία ή υπηρεσίες συμπεριλαμβανομένης της επαιτείας, της δουλείας ή πρακτικών παρόμοιων με τη δουλεία, την οικιακή δουλεία, την εκμετάλλευση εγκληματικών δραστηριοτήτων ή την αφαίρεση οργάνων”. Από τον ορισμό αυτό γίνεται αντιληπτό ότι το κύκλωμα της εμπορίας ανθρώπων αναπτύσσεται μέσω τριών συστατικών: της πράξεως, του μέσου και του σκοπού.

Σε μία πρώτη ανάλυση των επιμέρους εννοιών παρατηρείται ότι οι διακινητές αναζητούν αρχικά ευάλωτους ανθρώπους προερχόμενους συνήθως από διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες και τους οποίους εμπλέκουν σε παράνομες πράξεις, προκειμένου να αποκομίσουν κέρδος. Προσεγγίζουν συνήθως άτομα που είτε βρίσκονται σε κακή οικονομική κατάσταση είτε έχουν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο είτε πάσχουν από σωματική αναπηρία ή από νοητική υστέρηση είτε είναι εξαρτημένοι από εξαρτησιογόνες ουσίες είτε γενικότερα ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες. Οι μέθοδοι αλίευσης των θυμάτων από τους διακινητές είναι πλείστες με επικρατέστερες κυρίως την ψευδή προσφορά εργασίας, την υπόσχεση καλύτερης ζωής, τις ψευδείς υποσχέσεις, ακόμη και την απαγωγή. Από την προσέγγιση των αδύναμων αυτών ανθρώπων έως και την εκτέλεση της πράξεως αλίευσής τους προκύπτει ένα μοντέλο εκμετάλλευσης, το οποίο συνθέτει την “βάση” του κτηνώδους εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων, με αποτέλεσμα το θύμα να εντάσσεται τελικώς σε ένα φαύλο κύκλο θυματοποίησης.

Μελετώντας λοιπόν το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, διαπιστώνεται ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα η υιοθέτηση πληθώρας νομοθετικών κειμένων σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση του φαινομένου της εμπορίας των ανθρώπων (Βλ. ενδεικτικά: Πρωτόκολλο του Παλέρμο, Οδηγία 2011/36/Ε.Ε., Άρθρο 5 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε.). Στο ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο προστέθηκε με τον Νόμο 3064/2002 (“Για την καταπολέμηση της εμπορίας των ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγής στα θύματα των πράξεων αυτών”) στον Ποινικό Κώδικα το άρθρο 323Α και ποινικοποιήθηκε η εν γνώση αποδοχή υπηρεσιών από άτομο που τελεί υπό τις συνθήκες εμπορίας. Επίσης ο Νόμος 4198/2013 προέβλεψε την σύσταση του Εθνικού Γραφείου Εισηγητή, το οποίο υπάγεται στον Υπουργό Εξωτερικών και έχει ως κύριο στόχο την πρόληψη, καταστολή και δίωξη των δραστών και της προστασίας των θυμάτων εμπορίας. Συστήθηκε ακόμη ο Εθνικός Μηχανισμός Αναφοράς για την Προστασία Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων μέσω του οποίου παρακολουθούνται και ελέγχονται όλα τα στάδια της ένταξης ενός θύματος εμπορίας στο σύστημα προστασίας της χώρας μας. Παρατηρούνται έτσι μικρά προοδευτικά βήματα στην χώρα μας προς την αντιμετώπιση και καταστολή του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων.

Ειδικότερα, η εφαρμογή του άρθρου 323Α Π.Κ. στοχεύει στην προστασία του έννομου αγαθού της προσωπικής ελευθερίας του ανθρώπου, η οποία θίγεται άμεσα εν όψει της εκμεταλλεύσεώς του. Για να πληρωθεί η αντικειμενική υπόσταση του αδικήματος του ανωτέρω άρθρου (“ 1. Όποιος με τη χρήση βίας, απειλής βίας ή άλλων εξαναγκαστικών μέσων ή με επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας, στρατολογεί, απάγει, μεταφέρει, κατακρατεί παράνομα, υποθάλπει, παραδίδει ή παραλαμβάνει άλλον με σκοπό την εκμετάλλευσή του, τιμωρείται με κάθειρξη και χρηματική ποινή”.) απαιτούνται τρία στοιχεία. Πρώτα απ’ όλα απαιτείται η αξιόποινη πράξη της στρατολόγησης, απαγωγής, μεταφοράς, παράνομης κατακράτησης, υπόθαλψης, παράδοσης ή παραλαβής άλλου. Έπειτα βασική προϋπόθεση αποτελεί η ύπαρξη του μέσου εξαναγκασμού που χρησιμοποιεί ο δράστης, ο οποίος πρέπει να μετέρχεται βία, απειλή βίας ή άλλα εξαναγκαστικά μέσα ή την επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας. Σημειωτέον ότι χωρίς τη χρήση του εξαναγκασμού από τον δράστη το θύμα δεν θα συναινούσε να καταστεί αντικείμενο εκμετάλλευσης · επομένως η τελική συναίνεσή του πάσχει στην πραγματικότητα από ελαττώματα βουλήσεως. Ακόμη, τρίτο απαραίτητο στοιχείο της πληρώσεως της αντικειμενικής υποστάσεως του άρθρου 323Α Π.Κ. είναι ο σκοπός. Με άλλα λόγια ο δράστης εκμεταλλεύεται το θύμα ώστε να αποκομίσει σε βάρος του οφέλη. Στην παράγραφο 5 του ίδιου άρθρου ο σκοπός αυτός προκύπτει από τις εξής προσβολές της ελευθερίας του ατόμου: α) την υπαγωγή σε καθεστώς δουλείας ή παρεμφερείς προς τη δουλεία πρακτικές, β) την υπαγωγή σε καθεστώς ειλωτείας, γ) την εργασία ή επαιτεία του θύματος, δ) την τέλεση εγκληματικών πράξεων από το θύμα, ε) την αφαίρεση κυττάρων, ιστών ή οργάνων του σώματος του θύματος, στ) την τέλεση από το θύμα γενετήσιων πράξεων, πραγματικών ή προσποιητών ή την παροχή εργασίας ή υπηρεσιών που έχουν αποκλειστικό σκοπό την γενετήσια διέγερση και ζ) τον εξαναγκασμό του θύματος σε τέλεση γάμου. Για την κατάφαση της αντικειμενικής υποστάσεως του αδικήματος αρκούν προπαρασκευαστικές πράξεις, δεν αξιώνεται δηλαδή η ίδια η εκμετάλλευση ενός ατόμου. Σε ό,τι αφορά από την άλλη την υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος του άρθρου 323Α Π.Κ., αυτή είναι υπερχειλής, απαιτείται δηλαδή δόλος οποιουδήποτε βαθμού αλλά και επιπρόσθετος σκοπός πορισμού παράνομου περιουσιακού οφέλους.

Με την ψήφιση του Νόμου 4855/2021 το πλαίσιο ποινής για το αδίκημα της εμπορίας ανθρώπων αυστηροποιείται (άρθρο 323Α παρ. 1 Π.Κ.: “[…] τιμωρείται με κάθειρξη και χρηματική ποινή”) αποσκοπώντας στην μεγαλύτερη προστασία των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Σύμφωνα με την Αιτιολογική Έκθεση του Ποινικού Κώδικα, ουσιώδες στοιχείο για την στοιχειοθέτηση του αδικήματος συνιστά ο πορισμός παράνομου οφέλους μέσω της εκμετάλλευσης του σώματος ενός άλλου ατόμου.

Φυσικά προβλέπονται επιβαρυντικές περιστάσεις στο άρθρο 323Α Π.Κ. ήτοι αν το έγκλημα τελείται από τον δράστη κατ’ επάγγελμα ή τελείται από υπάλληλο ο οποίος κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή επωφελούμενος από την ιδιότητά του αυτή διαπράττει ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στην πράξη. Επιβαρυντικές περιστάσεις θεωρούνται επίσης η σύνδεση του δράστη με την παράνομη είσοδο ή έξοδο του παθόντος από την χώρα, η επέλευση του αποτελέσματος της σωματικής βλάβης του παθόντος ή ακόμη και η επέλευση θανατηφόρου αποτελέσματος.

Το άρθρο 8 Π.Κ. (“Εγκλήματα στην αλλοδαπή που τιμωρούνται πάντοτε κατά τους ελληνικούς νόμους”) εφαρμόζεται επί του αδικήματος της εμπορίας ανθρώπων (περίπτωση ι/ του ίδιου άρθρου). Επομένως τιμωρείται το αυτό έγκλημα πάντοτε από τους ελληνικούς ποινικούς νόμους ανεξάρτητα από το αν τελέστηκε από ημεδαπό ή αλλοδαπό και πάντως ανεξάρτητα από τους νόμους της χώρας που τελέστηκε.

Παραμένοντας στο ισχύον εθνικό νομοθετικό πλαίσιο, εκτός από τις κυρώσεις που προβλέπονται στον Ποινικό Κώδικα, γίνεται προσπάθεια προστασίας των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων και κατά την ποινική διαδικασία. Έτσι στα άρθρα 227 και 228 Κ.Π.Δ. προβλέπονται, αφενός ο διορισμός και η παράσταση (παιδο-)ψυχολόγου ή (παιδο-)ψυχιάτρου ως πραγματογνώμονα - ο οποίος προετοιμάζει το θύμα για την εξέταση του και αποφαίνεται για την ικανότητα αντίληψης και την ψυχική κατάσταση του ατόμου, συντάσσοντας σχετική γραπτή έκθεση που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της σχηματισθείσας δικογραφίας - αφετέρου η αντικατάσταση της φυσικής παρουσίας του θύματος στα επόμενα στάδια της ποινικής διαδικασίας.

Αξιοσημείωτη κρίνεται στο σημείο αυτό η ρύθμιση της παραγράφου 8 του άρθρου 323Α Π.Κ. σχετικά με την αρχή της μη τιμώρησης του θύματος εμπορίας ανθρώπων όπου και ορίζεται συγκεκριμένα ότι: “Για όποιον καταγγέλλει αξιόποινες πράξεις που τελέστηκαν σε βάρος του από υπαιτίους των πράξεων των προηγούμενων παραγράφων, ο εισαγγελέας πλημμελειοδικών μπορεί, εφόσον η καταγγελία πιθανολογείται βάσιμη, ύστερα από έγκριση του εισαγγελέα εφετών, να απόσχει προσωρινά από την ποινική δίωξη για παραβάσεις του νόμου περί αλλοδαπών και περί εκδιδομένων με αμοιβή προσώπων, καθώς και για παραβάσεις λόγω συμμετοχής τους σε εγκληματικές δραστηριότητες, εφόσον η συμμετοχή αυτή ήταν άμεση συνέπεια του γεγονότος ότι ήταν παθόντες των αδικημάτων των προηγούμενων παραγράφων, ώσπου να εκδοθεί αμετάκλητη απόφαση για τις πράξεις που καταγγέλθηκαν. Αν η καταγγελία αποδειχθεί βάσιμη, η αποχή από την ποινική δίωξη γίνεται οριστική”.

Αδιαμφισβήτητα λοιπόν το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων αποτελεί από τα πλέον ειδεχθή εγκλήματα. Την ίδια στιγμή η χώρα μας, ευρισκόμενη ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση και αποτελώντας σύνηθες μονοπάτι διερχομένων πληθυσμών, έχει καταστεί - δυστυχώς - προορισμός για την εμπορία ανθρώπων. Σε μία προσπάθεια εξάλειψης αυτής της σύγχρονης δουλείας στην Ελλάδα, η Α21, μία διεθνής μη-κερδοσκοπική οργάνωση εκφράζει το όραμα ενός κόσμου χωρίς δουλεία. Η στρατηγική της για την καταπολέμηση του φαινομένου αυτού επικεντρώνεται σε τρεις βασικούς τομείς δράσης, στην ενημέρωση, ταυτοποίηση και αποκατάσταση των θυμάτων, δίνοντας έτσι μία πνοή ελπίδας σχετικά με την καταπολέμηση της μάστιγας του κυκλώματος της εμπορίας ανθρώπων και της ομαλής ένταξης των θυμάτων στην κοινωνία μας.

ΠΗΓΕΣ

·

Πρωτόκολλο Παλέρμο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Al33700

·Αιτιολογική Έκθεση Ποινικού Κώδικα: https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=f6407a03-9706-4ec8-b25e-add3016521e7

·Νόμος 3064/2002: https://www.e-nomothesia.gr/kat-egklema-organomeno/n-3064-2002.html

·Νόμος 4198/2013: https://www.e-nomothesia.gr/kat-anthropina-dikaiomata/n-4198-2013.html