Ιατρικά σφάλματα & ευθύνη υπό το πρίσμα του Ποινικού Δικαίου

📝 Άρθρο της Μύριαμ Αρναουτάκη, φοιτήτριας Νομικής ΔΠΘ

«Διαιτήμασί τε χρήσομαι ἐπ' ὠφελείῃ καμνόντων κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν, ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν», που σημαίνει, «Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω». Από την αρχαιότητα έως σήμερα ο Ιπποκράτειος Όρκος και οι Ιπποκράτειες Αρχές είναι ο κορμός και η βάση της ιατρικής τέχνης. Πότε όμως η άσκηση της ιατρικής επιστήμης μπορεί να φέρει τον ιατρό αντιμέτωπο με το σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης;

Πόσες φορές γίνεται λόγος τις τελευταίες δεκαετίες για μηνύσεις σε βάρος ιατρών και νοσηλευτικών ιδρυμάτων, είτε δημόσιων είτε ιδιωτικών, βασιζόμενες σε ιατρικό σφάλμα, οι οποίες οδηγούν σε μακροχρόνιους δικαστικούς αγώνες; Πόσες φορές έχει ακούσει κανείς για μια χειρουργική επέμβαση που απέτυχε, για μία λάθος ιατρική διάγνωση, για μια χορήγηση ακατάλληλης δόσης φαρμάκου, για μια απρόσμενη και αδικαιολόγητη επιπλοκή στην υγεία ενός ασθενούς που νοσηλεύεται; Όλες αυτές οι περιπτώσεις αντανακλούν στην έννοια του «ιατρικού σφάλματος», το οποίο συνιστά τη βασικότερη προϋπόθεση για την θεμελίωση της «ιατρικής ποινικής ευθύνης», ενώ ταυτόχρονα θεωρείται σοβαρό πλήγμα στο σύστημα υγείας και απειλή στην σχέση εμπιστοσύνης ιατρού-ασθενούς. Στην έκθεση του Ινστιτούτου Ιατρικής των Εθνικών Ακαδημιών των ΗΠΑ «To Err Is Human: Building a Safer Health System», το ιατρικό σφάλμα ορίστηκε ως «η αποτυχία μιας προγραμματισμένης δράσης να ολοκληρωθεί όπως είχε προβλεφθεί ή η χρησιμοποίηση ενός λανθασμένου σχεδίου για την επίτευξη ενός στόχου».

Σύμφωνα με μελέτες, οι ΗΠΑ μετρούν 98.000 θανάτους κάθε χρόνο και το Ηνωμένο Βασίλειο 20.000-30.000 θανάτους που οφείλονται σε ιατρικά σφάλματα. Στην χώρα μας δεν υπάρχει κάποιο επίσημο σύστημα καταγραφής των ιατρικών σφαλμάτων, αλλά σύμφωνα με εκτιμήσεις, σημειώνονται περίπου 6.000 θάνατοι ετησίως αναγόμενοι σε ιατρικά σφάλματα. Μάλιστα οι πιο επιρρεπείς ειδικότητες και οι περισσότερες ποινικές υποθέσεις ιατρικών σφαλμάτων αφορούν κυρίως τη γενική χειρουργική, τη μαιευτική-γυναικολογική, την ορθοπεδική και την αναισθησιολογία. Ορισμένοι παράγοντες που επιτείνουν και «τροφοδοτούν» το παρόν ζήτημα είναι, συνοπτικά, η ανεπαρκής στελέχωση του νοσηλευτικού προσωπικού, οι υπερωρίες, ο αυξημένος φόρτος εργασίας, η γενικότερη επαγγελματική εξουθένωση που επικρατεί και, τέλος, η απουσία συστήματος καταγραφής των ιατρικών σφαλμάτων.

Ιατρικά σφάλματα & ευθύνη υπό το πρίσμα του Ποινικού Δικαίου

Προτού διεισδύσουμε στην ποινική διάσταση του προβλήματος, ας δούμε πως οφείλει και πως δύναται να δρα ένας «μέσος» ιατρός κατά τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας. Είναι αναμφισβήτητο πως η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος ή αλλιώς λειτουργήματος, προσανατολίζεται στη διατήρηση, βελτίωση και αποκατάσταση της σωματικής, πνευματικής και ψυχικής υγείας του ανθρώπου, καθώς και στην ανακούφισή του από τον πόνο, εφαρμόζοντας τις κατάλληλες επιστημονικές γνώσεις και δεξιότητες. Ο θεράπων ιατρός υποχρεούται να σέβεται απόλυτα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως ορίζει το Σύνταγμα (α. 2), ώστε να εδραιωθεί ένα αίσθημα ασφάλειας στους ασθενείς του προς το πρόσωπό του. Τούτο καθίσταται εφικτό με την διαρκή ενημέρωση και συνεργασία με τους πελάτες του, την τήρηση του ιατρικού απορρήτου και των ιατρικών αρχείων, την άμεση παροχή υπηρεσιών στα επείγοντα περιστατικά, την έκδοση ιατρικών πιστοποιητικών και γνωματεύσεων κατά τους νόμιμους τύπους. Αυτές οι υποχρεώσεις-κανόνες οριοθετούν την νόμιμη συμπεριφορά και θέτουν τα κριτήρια για την στοιχειοθέτηση του «παρανόμου» και της «υπαιτιότητας». Όταν ο ιατρός δεν ενεργεί «leges artis», ήτοι παραβιάζοντας τους κοινούς και αναγνωρισμένους κανόνες άσκησης της ιατρικής επιστήμης ή υιοθετώντας μία αμελή συμπεριφορά, είναι πολύ πιθανό να βρεθεί αντιμέτωπος με το σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης.

Στο πεδίο εφαρμογής του Ποινικού Δικαίου, δεν υπάρχουν ειδικές διατάξεις για την ποινική ευθύνη των ιατρών, με αποτέλεσμα τα ιατρικά σφάλματα να υπάγονται στην γενική διάταξη της αμέλειας. Συχνά ταυτίζονται με την ιατρική αμέλεια, γι’ αυτό και οι περισσότερες κατηγορίες εναντίον των ιατρών αφορούν εγκλήματα εξ αμελείας. Έτσι, ο στόχος του νομοθέτη είναι η «τιμωρία» του αμελούς γιατρού, ο οποίος είναι οπλισμένος με το τεκμήριο αθωότητας (μέχρι αποδείξεως του εναντίου), και όχι η αποκατάσταση των προσώπων που ζημιώθηκαν, εν αντιθέσει με το Αστικό Δίκαιο. Κατά το άρθρο 28 του Ποινικού Κώδικα «Από αμέλεια πράττει όποιος από έλλειψη της προσοχής την οποία όφειλε κατά τις περιστάσεις και μπορούσε να καταβάλει είτε δεν πρόβλεψε το αξιόποινο αποτέλεσμα που προκάλεσε η πράξη του (ασυνείδητη αμέλεια), είτε το πρόβλεψε ως δυνατό, πίστεψε όμως ότι δεν θα επερχόταν (ενσυνείδητη αμέλεια)». Προκειμένου να θεμελιωθεί μια αμελής συμπεριφορά και κατά συνέπεια το παράνομο και η ευθύνη του ιατρού στο πλαίσιο του άρθρου 302 ΠΚ (Ανθρωποκτονία από αμέλεια) είτε στο πλαίσιο του άρθρου 314 ΠΚ (Σωματική βλάβη από αμέλεια) είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός αντικειμενικού σφάλματος, η ζημία του παθόντος (θάνατος, σωματική βλάβη) και η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ του σφάλματος και του αποτελέσματος. Η συμπεριφορά του ιατρού μπορεί να έχει την μορφή πράξης ή παράλειψης, γιατί πρόκειται για ένα έγκλημα αποτελέσματος. Με παράλειψη ενέχεται ο ιατρός όταν δεν αποτρέπει την επέλευση ορισμένου αποτελέσματος, ενώ έχει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση (άρθρο 15 ΠΚ) η οποία πηγάζει από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, από προηγούμενη επικίνδυνη πράξη του ιατρού και από την εγγυητική του θέση απέναντι στην ασφάλεια της ζωής ή της υγείας του ασθενούς.

Χαρακτηριστική είναι η απόφαση 1398/2018 του Αρείου Πάγου, όπου κρίθηκε ορθή και αιτιολογημένη η καταδίκη του ιατρού μαιευτήρα – γυναικολόγου για σωματική βλάβη από αμέλεια (α.314 ΠΚ) καθώς προέβη σε επέμβαση λιποαναρρόφησης (χωρίς να εμπίπτει στο πεδίο δράσης της ειδικότητας του) με υπερβολική αφαίρεση λίπους στην κοιλιακή χώρα, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό των μηρών, με αποτέλεσμα να προκαλέσει στην παθούσα εκτεταμένες δυσμορφίες. Το δικαστήριο κήρυξε ένοχο τον ιατρό αποδεχόμενο την ύπαρξη αμέλειας και έλλειψης προσοχής που όφειλε λόγω της επαγγελματικής του ιδιότητας . Κλασική περίπτωση ιατρικής αμέλειας που πηγάζει από εσφαλμένη διάγνωση και οδήγησε σε θάνατο του ασθενούς, είναι η υπ’ αριθμόν 1213/2019 απόφαση του Αρείου Πάγου, κατά την οποία το δικαστήριο έκρινε ένοχο για ανθρωποκτονία από αμέλεια (α. 302 ΠΚ) ιατρό-καρδιοχειρούργο. Σύμφωνα με το σκεπτικό της προσβαλλόμενης απόφασης, «μολονότι ο κατηγορούμενος είχε ιδιαίτερη νομική υποχρέωση, ως εφημερεύων Καρδιοχειρουργός Ιατρός του ... Νοσοκομείου, αντίθετα με τα διδάγματα και τους κανόνες της επιστήμης του δεν κατάφερε να διαγνώσει τη σοβαρότητα του περιστατικού, ως υψηλού κινδύνου και την αναγκαιότητα άμεσης χειρουργικής επέμβασης και συνέστησε εσφαλμένα ότι ο ασθενής είχε ανάγκη όχι από άμεση χειρουργική αντιμετώπιση αλλά από συντηρητική αντιμετώπιση, και όχι μόνο δεν χειρούργησε έγκαιρα τον ασθενή αλλά έκρινε χωρίς δικαίωμα σε ημέρα γενικής εφημερίας ότι ο ασθενής δεν χρειαζόταν ιατρική παρακολούθηση από το ... Νοσοκομείο που διέθετε εξειδικευμένο καρδιοχειρουργικό τμήμα και ότι έπρεπε ο ασθενής να αποχωρήσει και να επιστρέψει στο Γενικό Νοσοκομείο ..., από το οποίο είχε προηγουμένως διακομιστεί.»

Καταλήγοντας, «κάλλιον το προλαμβάνειν ή το θεραπεύειν», όπως πολύ εύστοχα είπε ο Πατέρας της Ιατρικής, Ιπποκράτης. Επειδή η φύση του ιατρικού επαγγέλματος είναι κινδυνώδης, πάντα υπάρχει η πιθανότητα να συμβεί κάποιο σφάλμα που μπορεί να οδηγήσει τον ιατρό στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι απαραίτητη από τη μία η πρόληψη του σφάλματος και από την άλλη, αφού συμβεί το σφάλμα, η δίκαιη και υπεύθυνη αντιμετώπιση του ιατρού απέναντι στο σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης.

Βιβλιογραφία

* Γιαννοπούλου Α., Κορρές Ν., 2017,«Ιατρικό σφάλμα και ασφάλεια ασθενών», Ελληνική νοσοκομειακή οδοντιατρική 10: 27-34, http://www.hospitaldentistry.gr/assets/documents/journal/2017/03.pdf. * Παναγιώτου Α., 2015, Ειδικό άρθρο: «Αναφορά ιατρικών σφαλμάτων και ασφάλεια ασθενών. Η ορθή προσέγγιση του σφάλματος και ο ρόλος του νομικού πλαισίου της ιατρικής ευθύνης», σελ. 354-363, http://www.mednet.gr/archives/2015-3/pdf/354.pdf. * Παύλου, Σ.Κ. & Μπέκας, Γ., 2011, «Ποινικό δίκαιο ΙΙΙ: εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, περιουσίας και ζωής», Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα. * Το βήμα του Ασκληπιού, (Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2012),Τόμ.11, Αρ.4. * el_wikipedia.org/wiki/Όρκος_του_Ιπποκράτη.