«Κατηγορώ!» : Υπόθεση Ντρέιφους

📝 Άρθρο της Μαριάννας Παπαθεοδώρου, επί πτυχίω φοιτήτριας του τμήματος Νομικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Η υπόθεση Ντρέιφους, γνωστή διεθνώς και ως Dreyfus Affair, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες δικαστικές πλάνες, που δίχασε τη Γαλλία το 1894, με διάρκεια 12 έτη. Ο αξιωματικός Αλφρέδος Ντρέιφους, προερχόμενος από ευκατάστατη στην καταγωγή εβραϊκή οικογένεια με ακραιφνή γαλλικά αισθήματα, συνελήφθη το 1894 στη Γαλλία, η οποία χαρακτηριζόταν τότε από έντονο αντισημιτικό αίσθημα. Η πολιτική ζωή της Γαλλίας την εποχή εκείνη ήταν έντονα πολωμένη. Στα αριστερά βρίσκεται η μεταρρυθμιστική Γαλλία, κληρονόμος της Γαλλικής Επανάστασης. Στα δεξιά βρίσκεται η συντηρητική Γαλλία, με ρίζες στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και το Στρατό. Ο Ντρέιφους ήρθε αντιμέτωπος με την κατηγορία εσχάτης προδοσίας του γαλλικού κράτους. Ειδικότερα, κατηγορήθηκε ότι διέρρεε έγγραφα και μυστικά καίριας σημασίας του γαλλικού στρατού στους Γερμανούς. Στην πραγματικότητα, δεν είχε καταδικαστεί παρά για να συγκαλυφθούν οι πραγματικοί ένοχοι της προδοσίας. [1]

Κάθε λεπτομέρεια της υπόθεσης καταδεικνύει τη διάπραξη ειδεχθών εγκλημάτων κατά του ανθρωπισμού και της δικαιοσύνης, την καταστρατήγηση του τύπου για πολιτικούς σκοπούς που δεν σταμάτησε να υποτιμά την ανθρώπινη νοημοσύνη, και τελικώς την αποσύνθεση μιας ολόκληρης κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, ο Ντρέιφους αποτέλεσε το εξιλαστήριο θύμα αποκλειστικά λόγω της καταγωγής του. Εξαρχής κατά το στάδιο της προδικασίας παρατηρείται ήδη κατάφωρη παραβίαση του συνόλου των δικαιωμάτων του. Βασανίστηκε, οδηγήθηκε στην απομόνωση, έμεινε στην άγνοια περί του περιεχομένου του κατηγορητηρίου για καιρό. Η αφορμή της σύλληψης του ήταν ένα σημείωμα προδοσίας, γνωστό ως μπορντερό[2], τον γραφικό χαρακτήρα του οποίου πάσχιζαν μάταια να ταυτίσουν με τον γραφικό χαρακτήρα του Ντρέιφους. Ενώ πραγματογνώμονες γραφολόγοι αρνούνται να παραδεχτούν ότι το μπορντερό γράφτηκε από το χέρι του, η στρατιωτική ηγεσία εκμεταλλεύεται τη δύναμη του Τύπου και δημοσιοποιεί τα στοιχεία της υπόθεσης, προκειμένου να υποκινηθούν μαζικές αντιδράσεις και να κατευθύνουν την δικαιοσύνη. Το τεκμήριο της αθωότητας δεν αποτελεί πλέον τίποτα περισσότερο από μια φράση.

Ο Ντρέιφους οδηγείται στο Στρατοδικείο. Ούτε κατά το στάδιο της κυρίας συζήτησης η διαδικασία τηρήθηκε σύμφωνα με τις επιταγές της νομιμότητας. Το Δικαστήριο απορρίπτει τα επανειλλημένα αιτήματα του συνηγόρου υπεράσπισης για δημόσια δίκη, διατάσσοντας να γίνει «κεκλεισμένων των θυρών» υπό τις ρητές εντολές του Γενικού Επιτελείου. Επίσης, μάρτυρες διαπράττουν το αδίκημα της ψευδορκίας. Διακόπτεται παράνομα η μυστική συνεδρίαση των δικαστών, προκειμένου να προσαχθεί ένας «μυστικός φάκελος», που περιέχει παραποιημένα και κατασκευασμένα αποδεικτικά στοιχεία εναντίον του Ντρέιφους. Το κείμενο του φακέλου, πάνω στο οποίο στηρίχτηκε η καταδικαστική απόφαση, δεν δημοσιεύτηκε ποτέ, παρά γνωστοποιήθηκε μόνο στα μέλη του Στρατοδικείου, ούτε έγινε γνωστός ο συντάκτης του. Έπειτα, δίνεται εντολή να καταστραφεί ο φάκελος, αποστερώντας τον κατάδικο του δικαιώματος να ασκήσει έφεση. Ήταν απαραίτητο να διατηρηθούν όλα τα έγγραφα που οδήγησαν στην απόφαση, καθώς η προσαγωγή τους είναι αναγκαία σε κάθε επανεξέταση της δίκης, ενώ η καταστροφή τους θα εμπόδιζε σοβαρά την άσκηση ενός δικαιώματος που προστατεύει ο νόμος [1]. Στις 22 Δεκεμβρίου 1894, ο Ντρέιφους καθαιρείται από το αξίωμα του και καταδικάζεται σε ισόβια κάθειρξη, την οποία θα εκτίσει σε πλήρη απομόνωση στο Νησί του Διαβόλου, στη Γαλλική Γουινέα [3]. Σε αυτό το μέρος η ανθρώπινη αξιοπρέπειά του εξευτελίζεται σε βαθμό που ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης αντοχής.

Το 1896, ύστερα από διαβεβαίωση του Γερμανικού Επιτελείου ότι κανένας γερμανός πράκτορας δε γνώριζε τον Ντρέιφους και ύστερα από συγκρίσεις του μπορντερό με δείγματα γραφής του, ένας αντισυνταγματάρχης ζητά να εξετάσει τα απόρρητα έγγραφα της δίκης. Τότε ξεκινά να μιλά για δικαστική πλάνη και για ηθική υποχρέωση του Επιτελείου προς ανόρθωσή της [1]. Ο κίτρινος τύπος, όμως, αναλαμβάνει και πάλι τα ηνία και ισχυρίζεται ψευδώς ότι εντός του «μυστικού φακέλου» βρισκόταν μια επιστολή της Γερμανίας προς την Ιταλία, που ανέφερε το όνομα του Ντρέιφους ως προδότη. Ο ίδιος αντισυνταγματάρχης, ο οποίος δεν είδε καμία τέτοια επιστολή στα απόρρητα έγγραφα, ξεκινάει αμέσως έρευνες, οι οποίες διακόπτονται βίαια. Οι ιθύνοντες, φροντίζουν για την έγκαιρη απομάκρυνσή του.

Ο διχασμός κλιμακώνεται, ώσπου κάποιος αναγνωρίζει τον γραφικό χαρακτήρα του μπορντερό. Το όνομα του πραγματικού ένοχου (Εστερχάζυ) αρχίζει να διαδίδεται. Δημοσιεύονται μάλιστα γράμματά του όπου εκφράζει το μίσος του απέναντι στη Γαλλία και τον γαλλικό λαό. Στις 16 Νοεμβρίου 1897, ο αδερφός του Ντρέιφους υποβάλλει μήνυση εναντίον του κατηγορώντας τον για εσχάτη προδοσία. Αξιωματικοί του στρατού διαβεβαίωναν πως δεν υπάρχει κανένας συσχετισμός μεταξύ της υπόθεσης Ντρέιφους και της υπόθεσης Εστερχάζυ. Διατάσσεται, λοιπόν, τακτική ανάκριση εναντίον του τελευταίου. Η «κεκλεισμένων των θυρών» συζήτηση στο ακροατήριο κατέληξε ταχύτατα κατ’εντολή του Επιτελείου στην αθωότητα του πραγματικού ένοχου. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε αποκαλύπτει ότι η Γαλλία διένυε μια περίοδο βαθύτατης ηθικής και πολιτικής κρίσης και ότι κοιτούσε κατάματα μια άγρια σύγκρουση δύο αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τον πολίτη, του Μιλιταριστικού Απολυταρχισμού και της Δημοκρατίας, που δεν μπορεί να στηρίζεται παρά στην ελευθερία του ατόμου και την δικαιοσύνη [1].

Το ισχυρότερο πνευματικό δυναμικό της Γαλλίας δεν μένει με σταυρωμένα τα χέρια. Όταν αθωώθηκε ο πραγματικός ένοχος Εστερχάζυ, τον Ιανουάριο του 1898, ο συγγραφέας Εμίλ Ζολά συνέταξε μια ανοικτή επιστολή προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Φελίξ Φαρ, με τον τίτλο «Κατηγορώ», την οποία δημοσίευσε στην εφημερίδα ΩΡΟΡ. Στην ιστορική αυτή επιστολή, κατηγορεί τον Στρατό για συγκάλυψη της υπόθεσης και για αθώωση των πραγματικών ενόχων υπό την εντολή του Υπουργείου Στρατιωτικών [3]. Υποστηρίζει πως ο Στρατός επέμενε μανιωδώς και αχόρταγα να επιβάλει την πλάνη αυτή σαν μια ιερή αλήθεια, μια αλήθεια εκτός συζήτησης, μια αλήθεια που δεν επιτρέπεται καν να αμφισβητηθεί. Πρόκειται για το μεγαλύτερο κοινωνικό έγκλημα. Το Επιτελείο δεν μπορούσε να ομολογήσει το έγκλημα του, γιατί δεν ήθελε να φανεί η σαθρότητα και η πραγματική αδυναμία του να υπερασπιστεί τις βασικότερες αξίες μιας κοινωνίας αλλά και την ασφάλεια της, να αφήσει δηλαδή να φανεί η ανικανότητα να πραγματοποιήσει τον σκοπό τον οποίο υποτίθεται πως υπηρετεί. «Το ότι ένας άνθρωπος μπορούσε να καταδικαστεί με ένα τέτοιο κατηγορητήριο είναι ένα θαύμα αδικίας. Τα εγκλήματα αυτά εξεγείρουν την παγκόσμια συνείδηση. Η αλήθεια προχωρεί και τίποτα δεν την σταματά.» [1]

Η επιστολή αυτή πυροδότησε ισχυρές αντιδράσεις παγκοσμίως, και υπέρ αλλά και κατά του Ζολά. Παραπέμφθηκε σε δίκη ο ίδιος και ο διευθυντής της ΩΡΟΡ. Αξίζει να σημειωθεί πως υπέβαλλαν μήνυση κατά του Ζολά μόνο για δυσφήμηση του δεύτερου Στρατοδικείου που αθώωσε τον Εστερχάζυ περιορίζοντας έτσι από την αρχή την έκταση της δίκης, σκοπίμως για να αποτρέψουν οποιαδήποτε συζήτηση γύρω από την υπόθεση Ντρέιφους και οποιαδήποτε πρόταση αναθεώρησής της. Κατά τη διάρκεια της δίκης, η οποία ξεκίνησε στις 7 Φεβρουαρίου 1896, ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου υιοθέτησε ολοφάνερα μεροληπτική στάση υπέρ της κυβέρνησης, καταπνίγοντας κάθε λεπτομέρεια που θα μπορούσε να διαφωτίσει την υπόθεση, απαγορεύοντας τις ερωτήσεις των συνηγόρων του Ζολά. Οι δυο κατηγορούμενοι καταδικάζονται σε φυλάκιση και σε χρηματικό πρόστιμο. [1]

Ο Ζολά υποβάλλει έφεση. Στο μεταξύ, ο Ντρέιφους υφίσταται ακραία ρητορική μίσους. Οι πιστοί της Δημοκρατίας ιδρύουν τον Σύνδεσμο για την Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και άρχισαν έντονο αγώνα. Στις 13 Αυγούστου 1898 ένας λοχαγός εξετάζει τα έγγραφα της υπόθεσης, και παρατηρεί ότι το σοβαρότερο στοιχείο κατά του Ντρέιφους ήταν ολοφάνερα πλαστό. Στις 30 Αυγούστου, ο αντισυνταγματάρχης που πλαστογράφησε το έγγραφο αναγκάζεται να ομολογήσει και την επόμενη μέρα αυτοκτονεί. Οι οπαδοί του Ντρέιφους άρχισαν σιγά-σιγά να πληθαίνουν. Η σύζυγός του Ντρέιφους υπέβαλε αίτηση αναθεώρησης στον Υπουργό της Δικαιοσύνης στις 3 Σεπτεμβρίου 1898. Το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε να παραπέμψει την αίτηση της κυρίας Ντρέιφους στο Ακυρωτικό Δικαστήριο. Παρά τις έντονες πιέσεις που δεχόταν το Ακυρωτικό, έκρινε την υπόθεση αντικειμενικά και στις 3 Ιουνίου 1899 ακύρωσε παμψηφεί την απόφαση του πρωτοδικείου που είχε κηρύξει ένοχο τον Ντρέιφους στις 22 Δεκεμβρίου 1894. Ύστερα από πιέσεις της συζύγου του, ο δικηγόρος της ζήτησε επανεκδίκαση της υπόθεσης από το Στρατοδικείο προκειμένου να αποκατασταθεί η τιμή του Ντρέιφους. Το στρατοδικείο συνήλθε στις 8 Αυγούστου, δίχως να παρουσιάζει καμιά διαφορά με τις προηγούμενες δίκες. Πλαστογραφημένα ντοκουμέντα προσάγονται για ακόμα μία φορά στο δικαστήριο σαν αποδείξεις [1]. Ο δικηγόρος του Ντρέιφους καταρρίπτει όμως πανηγυρικά τις κατηγορίες. Ο κατηγορούμενος, ωστόσο, κηρύσσεται και πάλι ένοχος με ελαφρυντικά. Αμέσως σύσσωμη η κοινή γνώμη διαμαρτύρεται για την νέα καταδίκη του. Η κυβέρνηση αποφασίζει να του απονείμει χάρη, προκειμένου να τελειώσει αναίμακτα για εκείνη η υπόθεση. Ο Ντρέιφους παραιτείται από την έφεση που έχει ήδη ασκήσει και δέχεται την χάρη, χωρίς όμως να παραιτείται από τον αγώνα για απόδειξη της αθωότητάς του [1].

Το Δεκέμβριο του 1900, ζητά να γίνει ανάκριση για το μπορντερό. Το 1904 λαμβάνει χώρα αναθεώρηση της υπόθεσης Ντρέιφους μπροστά στο Ανώτατο Δικαστήριο. Ολόκληρος ο φάκελος της υπόθεσης διαβιβάζεται στην ολομέλεια του Ακυρωτικού. Στις 11 Ιουλίου 1906, το Ακυρωτικό Δικαστήριο ψηφίζει την ακύρωση της απόφασης του τελευταίου Στρατοδικείου χωρίς επανεκδίκαση. Στις 20 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης η απονομή στον Ντρέιφους του τίτλου του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής. Ο ταγματάρχης Εστερχάζυ, ο ποιος έχει διαφύγει στην Αγγλία, καταδικάζεται [1].

Η υπόθεση αυτή έδωσε το έναυσμα στις επόμενες εκλογές σε αριστερά κόμματα να αναλάβουν την εξουσία και να φέρουν ριζοσπαστικές αλλαγές. Μεταξύ άλλων, κατοχυρώθηκε συνταγματικά ο χωρισμός Εκκλησίας-Κράτους και η πλήρη οικονομική ανεξαρτητοποίησή της [4].

Ο Ζολά, και όλοι όσοι τάχθηκαν με το μέρος του, δεν υπερασπίζονταν τον Ντρέιφους, αλλά κάτι πολύ σημαντικότερο: την ελευθερία, την δικαιοσύνη και την αλήθεια.

_________________________________________________________________________

Παραπομπές

[1] Ζολά Εμίλ και Κωνσταντίνου Γιάννης, Κατηγορώ: 1894-1994 Υπόθεση Ντρέιφους 100 Χρόνια Μετά (ΓΚΟΒΟΣΤΗ)

[2]bordereau = σημείωμα, επιστολή. Ονομάστηκε έτσι η επιστολή που βρέθηκε στη Γερμανική Πρεσβεία της Γαλλίας και φανέρωσε την προδοσία του συγγραφέα της.

[3] HuffPost Greece HP, “Υπόθεση Ντρέιφους: Από Το ‘Κατηγορώ’ Του Ζολά Μέχρι Τη Νέα Ταινία Του Ρομάν Πολάνσκι” (HuffPost GreeceAugust 31, 2019), https://www.huffingtonpost.gr/entry/epothese-ntreifoes-apo-to-kateyoro-toe-zola-mechri-te-nea-tainia-toe-roman-polanski_gr_5d6904cde4b02bc6bb383225

[4] Nomikanea, “Η ΥΠΌΘΕΣΗ ΝΤΡΈΙΦΟΥΣ” (NOMIKA NEA December 18, 1970), https://nomika-nea.gr/η-υπόθεση-ντρέιφουσ/