Οριοθέτηση: Είναι ο θάνατος της τέχνης;
📝Άρθρο της Έφης Δερβεντζή, δευτεροετούς φοιτήτριας της Νομικής Σχολής Αθηνών.
Κατά καιρούς η τέχνη επιδέχεται διάφορους ορισμούς και αυτό παρατηρείται περισσότερο όταν πλέον κατέστη σκοπός για τους ανθρώπους η αναζήτηση της αλήθειας μέσα από αυτή. Πολλοί φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, ακόμη και πολιτικοί προσπάθησαν να προσεγγίσουν, έστω και στο ελάχιστο, το πολύσημο της τέχνης. Ένας πολύ γενικός-και βαρετός, αν με ρωτάτε-ορισμός της τέχνης είναι αυτός που την θεωρεί ως μια ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία στηρίζεται ως επί το πλείστον σε προσωπικές εμπειρίες του καλλιτέχνη και η οποία αποσκοπεί στη δημιουργία ενός πνευματικού ή τεχνικού έργου. Αλλά δεν έχει καμία σημασία κυρίως γιατί παρατηρούμε, πως κάθε καλλιτέχνης, που σέβεται τον εαυτό του, έχει ορίσει μόνος του την τέχνη. Παρατηρούμε δηλαδή μια πληθώρα ορισμών. Θα λέγαμε επίσης ότι, στην τελική, τέχνη μπορεί να είναι και το πολλαπλώς ερμηνεύσιμο. Τώρα, ένα διαχρονικό υποερώτημα που μας ταλανίζει ανά τα χρόνια, και φαντάζει ίσως και σημαντικότερο από την ίδια την τέχνη, είναι το εξής: μπορεί να πλαισιωθεί κάτι το τόσο αχανές; Κοινώς, μπορούν να τεθούν όρια και φραγμοί σ' αυτό που είναι και σ' αυτό που έχει ως αυτοσκοπό(αν έχει) η τέχνη; Και αν ναι, θα μπορούσε να μας βοηθήσει το χέρι του νομοθέτη στην θέσπιση τέτοιων ορίων;
Αρχικά, ας μιλήσουμε λίγο για την κατοχύρωση του δικαιώματος της τέχνης σε διάφορα νομοθετικά κείμενα. Στο αρ.16 του Συντάγματος ορίζεται, πως η τέχνη είναι ελεύθερη και πως η ανάπτυξη και η προαγωγή της αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Ακόμη, η ΕΣΔΑ στο αρ.10 παρ.1 ορίζει πως κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης μέσα από το οποίο πηγάζουν η ελευθερία γνώμης, ελευθερία λήψεως ή μεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών άνευ επεμβάσεως δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων. Σ΄αυτό το άρθρο μπορεί σαφώς να υπαχθεί η ελευθερία της τέχνης. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών δικαιωμάτων κάνει μνεία στην ελευθερία της τέχνης στο αρ.13, κεφάλαιο ΙΙ. Με τις παραπάνω ενδεικτικές αναφορές βλέπουμε, πως η ελευθερία της τέχνης είναι ένα κατεξοχήν ατομικό δικαίωμα το οποίο προστατεύεται απ΄τον νομοθέτη.
Οι ορισμοί που έχουν δοθεί στην τέχνη ανά τα χρόνια δεν βοηθούν σε πολύ σημαντικό επίπεδο τον νομικό κόσμο, ώστε να καθοριστεί νοητά το πού ξεκινάει και πού παύει η τέχνη. Ο Picasso έλεγε χαρακτηριστικά, πως η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας βοηθά να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Για τον νομικό, ο ορισμός αυτός φαντάζει ίσως απρόσφορος. Αυτό είναι κάτι λογικό, καθώς ένας δημιουργός αντιλαμβάνεται την τέχνη απολύτως διαφορετικά από έναν νομικό ο οποίος επιχειρεί να προσεγγίσει το φαινόμενο από την νομική του χροιά. Από αυτό το σημείο λοιπόν εκκινεί και το διαχρονικό πρόβλημα, πότε ένα έργο χαρακτηρίζεται ως έργο τέχνης και πότε όχι. Μια καλή πρακτική για τους νομικούς είναι η συνεφαρμογή των επιμέρους ορισμών που επιδέχεται παραδεκτά η τέχνη, ώστε να καταλήξουν στο αν ένα έργο συνιστά και έργο τέχνης. Ακόμα και τότε όμως η άρνηση του χαρακτηρισμού ενός έργου ως έργου τέχνης θα εθεωρείτο λίγο παράτολμη, σε πολλές περιπτώσεις και αντισυνταγματική.
Καταρχάς, ας κάνουμε ξεκάθαρο, πως η ελευθερία της τέχνης είναι ένα ανεπιφύλακτο συνταγματικό δικαίωμα, δηλαδή δεν υπάρχει η λεγόμενη επιφύλαξη του δικαιώματος υπό του νόμου. Είναι όμως η καλλιτεχνική ελευθερία και απεριόριστη; Η πρώτη αυθόρμητη σκέψη που θα εκφράζαμε είναι πως όχι, η καλλιτεχνική ελευθερία προφανώς δεν θα πρέπει να είναι-ούτε είναι- απεριόριστο συνταγματικό δικαίωμα. Μπορεί επομένως να περιοριστεί για λόγους προστασίας άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων και νομικών αγαθών. Θα μπορούσαμε να κάνουμε διάφορες σταθμίσεις πάντοτε με σκοπό την πρακτική εναρμόνιση των συγκρουόμενων δικαιωμάτων και άρα και συμφερόντων. Όμως, θα ήταν απολύτως ορθός ο αποκλεισμός ενός έργου ως έργου τέχνης, επειδή π.χ. αντίκειται στο δικαίωμα του ανθρώπου στη ζωή όπως αυτό κατοχυρώνεται στο αρ.5 παρ.2 του Συντάγματος;
Φανταστείτε ότι είστε παρατηρητές στο εξής σκηνικό: ο Α, φιλόδοξος και ακραίος στο πνεύμα φωτογράφος, σπρώχνει την Β από το μπαλκόνι, η οποία προσφέρθηκε να φωτογραφηθεί για τις ανάγκες της επικείμενης έκθεσης του Α. Ο Α είχε αποφασίσει εκ των προτέρων πως σε μια από τις φωτογραφίες του, θα ήθελε να απαθανατίσει με τον φωτογραφικό φακό του την Β στην τελευταία της στιγμή τρομαγμένη, όπως και το έπραξε. Πώς θα το αξιολογούσατε;
Με μια πρόχειρη νομική ανάλυση, μιλάμε για έγκλημα στο ποινικό δίκαιο, το οποίο με την σειρά του ρυθμίζει τις ποινές που θα επιβληθούν στον εκάστοτε αδικούντα.
Πέραν του ποινικού κολασμού όμως, τί μας απομένει; Μπορεί μια εγκληματική πράξη να απορροφήσει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που απέρρευσε από εκείνη; Μιλάμε για μια φωτογραφία, η οποία απαθανατίζει έναν άνθρωπο του οποίου η έκφραση αποτελείται από έκπληξη, φόβο και αγωνία της επόμενης στιγμής, της ύστατης στιγμής του. Από πολλούς καλλιτέχνες, αλλά και απλούς/κοινούς πολίτες μια τέτοια φωτογραφία θα συνιστούσε αναμφίβολα καλλιτεχνικό δημιούργημα ακριβώς, γιατί περιγράφει εναργώς τον άνθρωπο λίγο πριν καταλήξει.
Ένα δεύτερο παράδειγμα θα μπορούσε να αποτελέσει η σατιρική επιθεώρηση του ποιητή Κώστα Καρυωτάκη ‘Πελ Μελ’ σε ένα τμήμα της οποίας σχολιάζει χιουμοριστικά τον αγώνα των φεμινιστριών για την ισότητα.
(«Σουφραζέτες: Τον κόσμον όλον αψηφάμε/κόρτε δεν ξέρουμε τί είναι/Για μας δεν έχει ο έρως τόξα/Να κατορθώσουμε μονάχα θητεία και ψήφο να χαρούμε/Άλλη δε θέλουμε πια δόξα.
Άντρες: Θε μου τί λόξα! Θε μου τί λόξα!»)
Γίνεται να χαρακτηριστεί το παραπάνω ως ένα έργο τέχνης από την στιγμή που σατιρίζει μια τόσο καίρια περίοδο για τις γυναίκες οι οποίες τολμούν για πρώτη φορά να διεκδικήσουν; Συνάδουν οι αρετές που πρέπει να πρεσβεύει η τέχνη με αυτές που διαπνέουν τα δυο μας παραδείγματα;
Η απάντηση λοιπόν βρίσκεται στην ίδια την ερώτηση. Η τέχνη δεν πρέπει να υπακούει στα ‘πρέπει’ της εκάστοτε κοινωνίας. Ο ποινικός κολασμός θα συνεχίσει να ισχύει για κάθε είδους έγκλημα που αποκλείει το δικαίωμα στη ζωή και τα άλλα έννομα αγαθά, οι διεκδικήσεις θα συνεχίσουν να υφίστανται και το πιο σημαντικό από όλα: Η τέχνη θα είναι εκεί για να σπάζει φραγμούς και στεγανά. Στην τελική, η τέχνη λογοδοτεί μόνο ενώπιον του εαυτού της. Ίσως, θα μπορούσαμε να μιλάμε για θέσπιση ορίων στην προβολή των ακραίων εκφάνσεων της τέχνης και όχι για θέσπιση ορίων στο τί είναι τέχνη και ποιος είναι καλλιτέχνης.
Για παράδειγμα, δεν μπορεί ένας stand-up comedian, μπροστά σε ένα κοινό που αποτελείται από Εβραίους να σατιρίζει τα θύματα των εβραίων του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, καθώς κατανοούμε πως εδώ η τέχνη εμφανώς θα μετατρεπόταν σε προσβολή. Και ακόμα και αν η προσβολή και ο χλευασμός συνιστούν εκφάνσεις της τέχνης, μια κοινωνία θα μπορούσε να θεσπίσει όρια ως προς την προβολή του έργου αποδεχόμενη πάντως ότι αποτελεί έργο τέχνης. Όμως και τότε θα αντιμετωπίζαμε εύλογα διλήμματα και δυσχέρειες ως προς τον τρόπο με τον οποίο ένα καλλιτεχνικό έργο θα περιοριζόταν, από ποιόν θα περιοριζόταν και στην τελική αν θα συμβάδιζε ο περιορισμός αυτός με το Σύνταγμά μας. Θα μας βοηθούσε ωστόσο η πρακτική εναρμόνιση των εκάστοτε συγκρουόμενων δικαιωμάτων, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, δηλαδή στο παράδειγμα μας με τους Εβραίους, ίσως και να υποχωρούσε το δικαίωμα στην καλλιτεχνική έκφραση χάριν του δικαιώματος στην αξιοπρέπεια.
Χαρακτηριστικός φορέας περιορισμού της προβολής κάποιων-συνήθως ακραίων-εκφάνσεων της τέχνης αποτελεί η γνωστή σε όλους ανεξάρτητη διοικητική αρχή Ε.Σ.Ρ. που βρίσκει έρεισμα στο άρθρο 15 παρ.2 του Συντάγματος. Μεταξύ άλλων, το Ε.Σ.Ρ. έχει και κυρωτικές αρμοδιότητες σε περιπτώσεις παραβιάσεως της νομοθεσίας, Η παραβίαση μπορεί να έγκειται και στην προσβολή άλλων συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Έτσι, αν προβληθεί στην τηλεόραση μια διαφήμιση ή μια σειρά με περιεχόμενο που αντίκειται στον νόμο, το Ε.Σ.Ρ. μπορεί να επιβάλλει διοικητικές ποινές, μια από τις οποίες μπορεί να είναι και η διακοπή της προβολής του εν λόγω έργου τέχνης γιατί π.χ. προωθεί ρατσιστικά μηνύματα. Βλέπουμε λοιπόν, πως το συνταγματικό δικαίωμα υπερ της ελευθερίας την τέχνης δέχεται και έννομους περιορισμούς ήδη.
Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι η τέχνη εφόσον είναι ανθρώπινο δημιούργημα, ξεκινάει από τον άνθρωπο και καταλήγει σε αυτόν. Όριο της τέχνης καθίσταται ο ίδιος ο άνθρωπος. Οτιδήποτε διαφορετικό προς αυτή τη λογική, ενδεχομένως θα συνιστούσε καταστρατήγηση του ιδεατού της τέχνης και θα μας οδηγούσε σε έναν αέναο φαύλο κύκλο ο οποίος ξεκινάει με μια καλλιτεχνική δημιουργία και ολοκληρώνεται με ένα έργο «κομμένο και ραμμένο» στα πρότυπα και τις ηθικές επιταγές της εκάστοτε κοινωνίας. Ας μην ξεχνάμε πως οι μεγαλύτερες διεκδικήσεις και επαναστάσεις εκκινούσαν και από καλλιτέχνες που συχνά έθεταν το ερώτημα: «τί άλλο υπάρχει».
Βιβλιογραφία:-Τσαλαπάτης, Θωμάς, «Τα όρια της τέχνης», Αθήνα, 2016, Εφημερίδα των Συντακτών
(https://www.efsyn.gr/nisides/anohyroti-poli/57659_ta-oria-tis-tehnis)
-Διαλετή, Μιρέλα, «Τα όρια της τέχνης», Αθήνα, 2018, Νομικός Παλμός
-Δημοπούλου, Ναταλία «Η συνταγματική προστασία της τέχνης», Αθήνα, ΕΚΠΑ-Τμήμα Νομικής, (http://www.greeklaws.com/pubs/uploads/2498.pdf)
Cover Image: https://emergingartsleaders.files.wordpress.com/2016/02/alex_nabaum__art_law.jpg?w=369