Σωματεμπόριο, trafficking, εμπόριο λευκής σαρκός: πλείονες όροι, ένας ενιαίος κίνδυνος

📝 Άρθρο της Λουίζας-Ανατολής Μιχαηλάκη, φοιτήτριας Νομικής ΕΚΠΑ

Με αφορμή πρόσφατο άρθρο αναρτημένο στην διαδικτυακή πύλη πληροφόρησης των Ηνωμένων Εθνών και θορυβημένη από τις διαστάσεις που λαμβάνει το φαινόμενο τα τελευταία χρόνια, θεωρώ κρίσιμη -ίσως και χρήσιμη- μια συζήτηση για το ειδεχθές έγκλημα της σωματεμπορίας.

Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα καταβλήθηκαν οι πρώτες προσπάθειες υιοθέτησης ενός ορισμού καθώς και των κατάλληλων, κατά το δυνατόν, μέτρων πρόληψης. Το ζήτημα συνέχιζε να ταλανίζει τις επόμενες δεκαετίες με αριθμό διεθνών συνθηκών να συμπληρώνουν η μία την προηγούμενη και ούτω καθεξής. Ορόσημο αποτελεί το 2000, έπειτα από πολλές διαπραγματεύσεις, η υπογραφή του «Πρωτοκόλλου για την «Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Διακίνησης Προσώπων, με Σκοπό τη Σεξουαλική και Οικονομική Εκμετάλλευση, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών» -γνωστό και ως Πρωτόκολλο του Παλέρμο- που αποδίδει τον ορισμό της σωματεμπορίας. Το άρθρο 3 του Πρωτοκόλλου αναφέρεται σε συγκεκριμένες μορφές εκμετάλλευσης χωρίς βέβαια η λίστα να αποσκοπεί σε εξαντλητική απαρίθμηση. Ο ορισμός του Παλέρμο δίνει πλήρη εικόνα του αδικήματος, παρόλα αυτά αμφισβητήθηκε εντόνως και θεωρήθηκε ανεπαρκής με την προβληματική των αόριστων και διφορούμενων εννοιών που πρέπει να προσδιορίζονται περαιτέρω από άλλα διεθνή κείμενα.

Πρόκειται για μορφή οργανωμένου εγκλήματος που έχει καθιερωθεί στη διεθνή σκηνή υπό τον όρο trafficking υποδηλώνοντας το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων, δηλαδή το εμπόριο σώματος, ήτοι την εμπορευματοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Κατεξοχήν, τα θύματα είναι γυναίκες που στρατολογούνται και μεταφέρονται είτε στο εσωτερικό είτε μεταξύ ποικίλων χωρών (χώρα προέλευσης – χώρα transit – χώρα υποδοχής) προς εξώθησή τους στην πορνεία και παντός είδους σεξουαλική εκμετάλλευση. Αποτελεί σύγχρονη μορφή δουλεμπορίου διενεργούμενη δια του εκφοβισμού των θυμάτων με σκοπό το κέρδος και χρηματοδοτούμενη από πελάτες που αποσκοπούν στην σεξουαλική τους ικανοποίηση.

Η έννοια συχνά συγχέεται με άλλους παραπλήσιους και στενά συνδεδεμένους όρους, όπως αυτός της πορνείας και της παράνομης διακίνησης προσώπων (smuggling). Αφενός, ειδοποιός διαφορά της έννοιας της πορνείας είναι η ελεύθερη βούληση του ατόμου να παράσχει σεξουαλικές υπηρεσίες έναντι χρηματικού ή άλλου ανταλλάγματος, σε αντίθεση με τα θύματα trafficking τα οποία εξαναγκάζονται στην έκδοσή τους, στοιχείο που φυσικά αλλοιώνει τη βούληση του θύματος. Έστω κι αν υποτεθεί «συναίνεση» κάποιου θύματος trafficking, αυτή πιθανότατα θα αποτελεί προϊόν πλάνης ή απειλής συνδυασμένη από ψυχολογική και σωματική κακοποίηση. Αφετέρου, στην παράνομη διακίνηση προσώπων ο παράνομος μετανάστης «διευκολύνεται» από οργανωμένα δίκτυα, ώστε κατ’ ιδίαν βούληση να περάσει τα σύνορα μιας χώρας με σκοπό να φτάσει στο σημείο προορισμού. Η διευκόλυνση έχει συνήθως τη μορφή παράδοσης πλαστών ταξιδιωτικών εγγράφων και ταυτοτήτων. Επομένως, βασική διαφορά και σε αυτή την περίπτωση αποτελεί το «εξαναγκαστό» στοιχείο της μεταφοράς του θύματος trafficking το οποίο δεν περνάει απαραίτητα τα σύνορα μιας χώρας, όπερ και γίνεται λόγος για εσωτερική σωματεμπορία. Πολύ περισσότερο, τα θύματα trafficking αποστερούνται κάθε είδους ταξιδιωτικά και διαπιστευτικά έγγραφα, ενώ βρίσκονται ακατάπαυστα υπό τον έλεγχο των διακινητών.

Εν συνεχεία της επισκόπησης, επεκτεινόμενη σε ό,τι συμβαίνει στη χώρα μας, αξίζει να λεχθεί ότι η Ελλάδα αποτελεί κομβικό σημείο μεταφοράς, προέλευσης και προορισμού για τα θύματα του trafficking. Αποτέλεσμα, η συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων στην χώρα μας να είναι νέες γυναίκες (20 έως 30 ετών), αλλά και ανήλικες, ιδίως από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και του πρώην Σοβιετικού μπλοκ λόγω των συνεχιζόμενων συρράξεων, των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών, καθώς και του ολοένα και αυξανόμενου ελλείματος κοινωνικής αλληλεγγύης σε βάρος του κοινωνικού κράτους και πρόνοιας με τις γυναίκες να βρίσκονται στο στόχαστρο. Δυστυχώς, η Ελλάδα παρά τα αυξημένα ποσοστά θυμάτων ετησίως δεν συμμορφωνόταν πλήρως με τα ελάχιστα πρότυπα για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και της πάταξης του φαινομένου της δουλικής αυτής εκμετάλλευσης. Αναμφίβολα, ωστόσο, υπό την πίεση της εναρμόνισής με τις διεθνείς και ευρωπαϊκές διατάξεις, έχει σκληρύνει τη στάση της ανά τα χρόνια απέναντι στο εγκληματικό φαινόμενο, με την κύρωση νομοθετικών κειμένων προσανατολισμένα στην τιμώρηση και τη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισης του οργανωμένου εγκλήματος. Μάλιστα, αξιόλογος αριθμών νόμων, μεταξύ αυτών και το Προεδρικό Διάταγμα 233/2003, προβλέπουν μέτρα προστασίας και αρωγής των θυμάτων, με ενδεικτικά παραδείγματα τη δωρεάν παροχή περίθαλψης και νομικής συνδρομής, τη χορήγηση αδειών παραμονής και εργασίας, ακόμη και την αναστολή απέλασης από την χώρα. Η αυστηρότερη στάση της Ελλάδας αποδεικνύεται επίσης από αποφάσεις του Αρείου Πάγου και εν γένει των ποινικών δικαστηρίων τα οποία πολλάκις έχουν καταδικάσει οργανώσεις που δρούσαν κυρίως κατ’ εξακολούθηση και κατ’ επάγγελμα.

Υπό το νέο πλαίσιο του Ποινικού Κώδικα μετά από πρόσφατη αναθεώρησή του με τον Ν. 4619/2019 (όπως ισχύει μετά τον Ν. 4637/2019 «Τροποποιήσεις Ποινικού Κώδικα, Ποινικής Δικονομίας και συναφείς διατάξεις) παρατηρείται τάση διεύρυνσης του περιεχομένου του εγκλήματος, όπως γίνεται σαφές από την Αιτιολογική Έκθεση σημείο 8 σχετικά με τις Διατάξεις του Ειδικού Μέρους (ΙΙ). Επήλθε ενοποίηση των άρθρων 323Α και 351 τυποποιώντας τα εγκλήματα της εμπορίας ανθρώπων και της σωματεμπορίας, ώστε να είναι σαφές πως το κοινά προσβαλλόμενο αγαθό είναι η προσωπική ελευθερία, στοιχείο που αναδεικνύεται και από την συστηματική ένταξη του άρθρου στο 18ο Κεφάλαιο του Ποινικού μας Κώδικα, «Εγκλήματα κατά της προσωπικής ελευθερίας». Στις ισχύουσες διατάξεις ορίζεται ως σκοπός του εγκλήματος το περιεχόμενο της «εκμετάλλευσης» του θύματος, που περιγράφεται με περαιτέρω σαφήνεια στην παράγραφο 5 του ίδιου άρθρου. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, αναφύεται ως κεντρικής σημασίας το στοιχείο του πορισμού παράνομου περιουσιακού οφέλους από την εκμετάλλευση του σώματος ενός άλλου ανθρώπου. Υιοθετούνται αλλαγές κατά την περιγραφή της αξιόποινης συμπεριφοράς, περιγράφονται σαφέστερα τα μέσα τέλεσης του εγκλήματος, ενώ παράλληλα διαστέλλεται το πεδίο εφαρμογής και διευκρινίζεται ότι το έγκλημα δύναται να τελεστεί και χωρίς την χρήση εξαναγκαστικών μέσων. Προστίθεται, μάλιστα, στις παραγράφους 1 και 2 ως επιπλέον μέσο τέλεσης η εξασφάλιση της συναίνεσης του θύματος με την πληρωμή χρημάτων ή άλλων απολαβών από το πρόσωπο που ασκεί εξουσία στο θύμα. Οι νέες τροποποιήσεις επιβεβαιώνουν την αυστηρή προσέγγιση της Ελλάδας αναφορικά με την ποινικοποίηση του εγκλήματος της σωματεμπορίας και την ανάγκη πρόληψης και καταστολής του φαινομένου.

Αδιαμφισβήτητα, το trafficking υπό το οποιοδήποτε εννοιολογικό του ένδυμα - δουλεμπόριο, σωματεμπορία, εμπόρια λευκής σαρκός - αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες παθογένειες των σύγχρονων κοινωνιών, έναν ατέρμονα κίνδυνο με βαθιές κοινωνικές επιπτώσεις που χρήζει αντιμετώπισης. Πρόκειται για ένα από τα ειδεχθέστερα αδικήματα στα πλαίσια του οργανωμένου εγκλήματος με ποικίλες συγκαλυμμένες μορφές. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πραγματοποιηθεί πολυάριθμες προσπάθειες σε διεθνές, ενωσιακό και εθνικό επίπεδο, με την αυστηροποίηση των ποινών, την πρόβλεψη περισσότερων μέτρων αρωγής στα θύματα και την δραστηριοποίηση διεθνών οργανισμών, ωστόσο, το προβληματικό αυτό φαινόμενο εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να εντείνεται με προβάδισμα στον Δυτικό κόσμο.

Είναι εμφανές ότι πέρα από τη νομοθετική και υπερνομοθετική πρωτοβουλία και την αυστηρή παρουσία της ποινικής δικαιοσύνης στην ημεδαπή, η λύση του προβλήματος απαιτεί συλλογικότητα και κοινωνική ενσυναίσθηση. Κρίνεται απαραίτητο να διαπιστωθεί από το σύνολο της κοινωνίας ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που καταπατά οποιαδήποτε έκφανση της ανθρώπινης αυθυπαρξίας και υπόστασης. Καθιστά τα άτομα απόλυτο αντικείμενο, εξευτελίζει την ύπαρξή τους και καταπατά βάναυσα τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Προτάσεις για προσωπική αφύπνιση και επαγρύπνηση του καθενός μπορούν να αποτελέσουν ταινίες – σταθμοί του διεθνούς και ευρωπαϊκού κινηματογράφου που έχουν «αγγίξει» το θέμα αναδεικνύοντας ορισμένες σκληρές πτυχές του εγκλήματος του trafficking. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν “The Whistleblower”, “Las elegidas” - (“The chosen ones”) και “Zenaida” -ελληνικής παραγωγής-. Όλες με κοινό γνώμονα την αφήγηση των αγώνων επιβίωσης των θυμάτων, την ψευδαίσθηση των ανθρώπων «έξω» από τον κόσμο του εγκλήματος και την προσπάθεια ευαισθητοποίησής τους.

· UN News, “COVID-19 impact exposes millions to the risk of trafficking, UN agency says”. 2 February 2021, https://news.un.org/en/story/2021/02/1083542?fbclid=IwAR1I8ZQ6riOS_cbsAaabGMfxZ5HV2g0hHm5hL7pWOwulu3llcyPMXazhDMg