Το δικαίωμα στο περιβάλλον στην εθνική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία

📝 Άρθρο της Μαρίας Εμμανουήλ, προπτυχιακής φοιτήτριας της Νομικής ΕΚΠΑ

Το δικαίωμα στο περιβάλλον έχει αποτελέσει και συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο εθνικών και διεθνών κειμένων, γεγονός που καταδεικνύει τη σημασία και την πολυπλοκότητά του. Η έννοια του περιβάλλοντος στο δίκαιο υπόκειται σε εξελικτική ερμηνεία ανά τα χρόνια, διότι πλέον περιλαμβάνει όχι μόνο τις δασικές εκτάσεις, τα έμβια όντα και γενικά τη φύση αλλά και το αστικό τοπίο μέσα στο οποίο ζει ο άνθρωπος. Περιβάλλον είναι, δηλαδή, ό,τι έρχεται σε άμεση αλληλεπίδραση με τον άνθρωπο στην καθημερινότητά του, τον επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτόν.

Στην Ελλάδα, το δικαίωμα στο περιβάλλον κατοχυρώνεται στο άρθρο 24 του Συντάγματος. Ειδικότερα, σύμφωνα με το 24§1Σ, «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας...». Το δικαίωμα στο περιβάλλον κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1975. Όπως γίνεται φανερό από τη διατύπωση της διάταξης, η συνταγματική πρόβλεψη για την προστασία του περιβάλλοντος σε εθνικό επίπεδο περιλαμβάνει κυρίως θετικές υποχρεώσεις του Κράτους. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 24 του Συντάγματος παρέχει στην Πολιτεία την γενική κατευθυντήρια γραμμή για τη λήψη μέτρων που αποβλέπουν στη διαφύλαξη του δικαιώματος αυτού· το άρθρο 24 δίνει τη δυνατότητα στο κράτος να παρεμβαίνει αποτελεσματικά με στόχο την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, καθότι αυτή αποτελεί έκφανση και προϋπόθεση άλλων δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην υγεία και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας[1].

Όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρόβλεψη -ή μη- του δικαιώματος αυτού στη διεθνή έννομη τάξη, πόσω μάλλον στην ευρωπαϊκή. Αναφορές στο δικαίωμα στο περιβάλλον σημειώνονται πρωτογενώς στην Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ) και δευτερογενώς σε μια πλειάδα κανονισμών, οδηγιών και συστάσεων. Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στον σχηματισμό μιας ενιαίας κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής.

Η ΣΛΕΕ κάνει μνεία στο περιβάλλον σε τέσσερα διαφορετικά άρθρα. Στο άρθρο 11 αναφέρεται, όπως και στο άρθρο 24 του ελληνικού Συντάγματος, η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης ως απώτερος σκοπός. Έπειτα, στα άρθρα 191-193 γίνεται σκιαγράφηση της κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής για το περιβάλλον, με αναφορά στους τρόπους και τα μέσα επίτευξης των προβλεπόμενων στόχων. Ειδικότερα, στο άρθρο 191 ΣΛΕΕ αναφέρεται ότι οι στόχοι αυτοί είναι «η διατήρηση, προστασία και βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος», «η προστασία της υγείας του ανθρώπου», «η συνετή και ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων» και «η προώθηση, σε διεθνές επίπεδο, μέτρων για την αντιμετώπιση των περιφερειακών ή παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων, και ιδίως την καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος». Έπειτα, στο άρθρο 192 ΣΛΕΕ γίνεται η πρώτη αναφορά στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», η οποία τέθηκε σε εφαρμογή με την Οδηγία 2004/35/ΕΚ σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη όσον αφορά την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζημίας. Τέλος, το άρθρο 193 ΣΛΕΕ δίνει τη δυνατότητα στα κράτη – μέλη της ΕΕ να μην περιορίζονται από το γράμμα του άρθρου 192 όσον αφορά τα μέτρα προστασίας, αλλά να θεσπίζουν μέτρα ενισχυμένης προστασίας, πάντα σύμφωνα με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τις Συνθήκες.

Την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική για το περιβάλλον έρχεται να συμπληρώσει ένα ακόμη νομοθέτημα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού δικαίου, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το άρθρο 37 ΧΘΔΕΕ, ωστόσο, παραθέτει απλώς μια κατευθυντήρια γραμμή και δεν είναι όσο εκτενές όσο τα άρθρα της ΣΛΕΕ ή το άρθρο 24 του ελληνικού Συντάγματος. Στη διάταξη αυτή γίνεται απλώς μια αναφορά στον απώτερο σκοπό της αειφόρου ανάπτυξης σε ενωσιακό επίπεδο και η ανάγκη για υψηλού επιπέδου προστασία του περιβάλλοντος.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ενώ το κείμενο της Σύμβασης δεν περιλαμβάνει διάταξη σχετική με την προστασία του περιβάλλοντος στο περιφερειακό επίπεδο του Συμβουλίου της Ευρώπης, το ζήτημα του δικαιώματος στο περιβάλλον έχει απασχολήσει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η προστασία του περιβάλλοντος, λοιπόν, εξετάζεται από το ΕΔΔΑ πρώτον υπό το πρίσμα του άρθρου 8 για το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, καθώς η χειροτέρευση του περιβάλλοντος μπορεί να θεωρηθεί ότι επηρεάζει την υγεία, άρα και την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Σε υποθέσεις που έχουν απασχολήσει το ΕΔΔΑ έχει γίνει επίκληση ακόμη του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ για το δικαίωμα στην ιδιοκτησία αλλά και του άρθρου 2 ΕΣΔΑ για το δικαίωμα στη ζωή· επομένως, γίνεται κατανοητό τόσο σε θεωρητικό όσο και σε νομολογιακό επίπεδο ότι το δικαίωμα στο περιβάλλον είναι μεν αυτοτελές, συνδέεται δε άμεσα με άλλα κατοχυρωμένα στην ΕΣΔΑ δικαιώματα. Σε γενικό πλαίσιο, η νομολογία του Δικαστηρίου αποσκοπεί στην καθιέρωση του περιβάλλοντος ως στοιχείου της δημοκρατικής κοινωνίας. Είναι, επίσης, προφανές ότι η εξελικτική ερμηνεία της ΕΣΔΑ και η θεώρησή της ως ζωντανού οργανισμού επιβάλλει την αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων και προκλήσεων όπως αυτή της κλιματικής αλλαγής και της πρόληψης περιβαλλοντικών καταστροφών.[2]

Καταληκτικά, είναι βέβαιο ότι η προστασία του περιβάλλοντος θα απασχολήσει μελλοντικά ολοένα και περισσότερο την εθνική και διεθνή έννομη τάξη. Είναι αναγκαίο να ληφθούν κατ’ αρχήν μέτρα προληπτικά για την διασφάλιση μιας υψηλής ποιότητας ζωής βάσει όχι μόνο του δικαιώματος στο περιβάλλον, αλλά και του δικαιώματος στην υγεία, τη ζωή και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Το δίκαιο του περιβάλλοντος οφείλει να αποσκοπεί ακριβώς στην προστασία και των δύο μερών της αμφοτεροβαρούς σχέσης μεταξύ του ίδιου του περιβάλλοντος και του ανθρώπου και να διασφαλίσει την απόλαυση αυτού από τις επόμενες γενιές.

Παραπομπές

[1] Σ. Παυλάκη «Το δικαίωμα στο περιβάλλον» σε Σπύρος Βλαχόπουλος, Θεμελιώδη Δικαιώματα (2017) σελ. 200-201 [2] Linos-Alexandre Sicilianos, Patrick Titiun, “Regards sur la jurisprudence environnementale de la Cour européenne des droits de l’homme”, Europe des Droits & Libertés/Europe of Rights and Liberties, septembre 2020/2, pp. 252-260

Βιβλιογραφία

Παυλάκη Σ. Το δικαίωμα στο περιβάλλον σε Βλαχόπουλος Σ. Θεμελιώδη Δικαιώματα (Νομική Βιβλιοθήκη 2017) σελ. 200 – 201.

Sicilianos L.-A. και Titiun P, Regards sur la jurisprudence environnementale de la Cour européenne des droits de l’homme, Europe des Libertés διαθέσιμο στο https://www.europedeslibertes.eu/article/regards-sur-la-jurisprudence-environnementale-de-la-cour-europeenne-des-droits-de-lhomme

Πηγή εικόνας: https://case.edu/law/centers-institutes/burke-environmental-law-center