Υποχρεωτικός Εμβολιασμός: Μία προσπάθεια κατανόησης και προσέγγισης της σύγχρονης πραγματικότητας.

📝 Άρθρο της Αναστασίας Ιωάννου, δευτεροετούς φοιτήτριας της Νομικής Σχολής Αθηνών

Η αυτοδιάθεση του σώματος, που δυνητικά ενέχει και πράξεις αυτοδιακινδύνευσης και αυτοβλάβης[1] , ίσως να αποτελεί ένα από τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, καθώς είναι άμεσα συνυφασμένο με αυτό της ζωής. Παρ’ όλα αυτά δεν είναι λίγες οι φορές που έρχεται σε σύγκρουση με τη συνταγματικώς κατοχυρωμένη υποχρέωση της Πολιτείας για προάσπιση της Δημόσιας Υγείας , ειδικά μέσα στο πλαίσιο της πανδημίας και ενόψει της επιτακτικής ανάγκης καθολικού εμβολιασμού, που μονοπωλεί το ενδιαφέρον της επικαιρότητας αυτές τις μέρες.

Ως δικαίωμα εδράζεται στο άρθρο 5 της Σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (Συμφωνία του Οβιέδο)[2], που προστατεύει την αυτονομία και την ακεραιότητα του ατόμου. Ανάλογη προστασία προσφέρει και το άρθρο 2 του Συντάγματος[3], αναφερόμενο στην αξιοπρέπεια και την αξία του Ανθρώπου, το άρθρο 3 του ΧΘΔΕ[4], σύμφωνα με την οποία η συναίνεση σε ιατρικές πράξεις κατόπιν επαρκούς ενημέρωσης συνιστά έκφραση του αυτοπροσδιορισμού αυτού. Τέλος, η Διεθνή Αμνηστία με τον χαρακτηρισμό αντιθέτων πράξεων ως βασανισμό, που αντιβαίνουν στην αρχή της Ανθρώπινης Αξίας, κατέστησε τον εμβολιασμό δια φυσικού εξαναγκασμού απολύτως παράνομη πράξη[5].

Το δικαίωμα του ψυχοσωματικού αυτοπροσδιορισμού προστατεύεται ακόμα από τα άρθρα 8[6] και 9[7] της ΕΣΔΑ, το οποίο συνδέεται άρρηκτα με την προστασία του ιδιωτικού και οικογενειακού βίου. Με βάση τα παραπάνω, το ΕΔΔΑ χαρακτήρισε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό ως παραβίαση των δικαιωμάτων αυτών (όπως αυτά αναφέρονται στο αρ. 8 παρ. 1), όταν αυτός διενεργείται στο πλαίσιο μιας ακούσιας ιατρικής πράξης. Ωστόσο, καθίσταται κρίσιμο να συνεκτιμήσουμε τις ρήτρες της δεύτερης παραγράφου του άρθρου 8, όπου μία τέτοια αξιολόγηση ανατρέπεται, ήτοι:

(α) τη θέσπιση ενός τέτοιου μέτρου βάσει κανόνα δικαίου: ο κανόνας θα πρέπει να είναι προσβάσιμος και προβλέψιμος από όσα άτομα υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του και που υφίστανται περιορισμό των δικαιωμάτων τους.

(β) την επιδίωξη ενός νομίμου σκοπού με αυτόν: εν προκειμένω είναι η διαφύλαξη της δημόσιας υγείας.

(γ) την αναγκαιότητα του μέτρου στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας: το ΕΔΔΑ (Vavřička κ.λπ. κατά Τσεχικής Δημοκρατίας) επιτρέπει στα κράτη ένα ευρύ πεδίο εκτίμησης των αναγκαίων μέτρων, λαμβάνοντας ως κριτήρια το consensus των κρατών μελών της ΕΣΔΑ ως προς τον εμβολιασμό, την ύπαρξη επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης και την αναλογικότητα των μέτρων in stricto sensu. Αναφορικά με την τελευταία, το δικαστήριο επισημαίνει πως θα πρέπει να πρόκειται για εμβόλια εγκεκριμένα από την επιστημονική κοινότητα, ενώ ο νόμος θα πρέπει να προβλέπει εξαιρέσεις για λόγους υγείας ή ιδεολογικής τοποθέτησης, καθώς επίσης και να μεριμνά για την απόδοση εύλογης αποζημίωσης σε περίπτωση πρόκλησης βλάβης από το εκάστοτε σκεύασμα.

Ως προς το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9, το ΕΔΔΑ θεωρεί πως μόνο θέσεις που διέπονται από επαρκή πειστικότητα, σοβαρότητα, συνοχή και σπουδαιότητα τυγχάνουν της προστασίας του μέτρου και εξαιρούν τους εκφραστές τους από τον υποχρεωτικό εμβολιασμό[8].

Από την άλλη το ΣτΕ με την υπ’ αριθμόν 2387/2020 απόφαση του υποστηρίζει: «το [υποχρεωτικό] μέτρο του εμβολιασμού, καθ’ εαυτό, συνιστά σοβαρή μεν παρέμβαση στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και στην ιδιωτική ζωή του ατόμου και δη στη σωματική και ψυχική ακεραιότητά του, πλην όμως αυτή είναι συνταγματικώς ανεκτή, υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: α) ότι προβλέπεται από ειδική νομοθεσία και β) ότι παρέχεται δυνατότητα εξαίρεσης από τον εμβολιασμό σε ειδικές ατομικές περιπτώσεις…» (σκ.13)

Παρά τη θεμελίωση της υποχρεωτικότητας του Εμβολιασμού όμως, ο εμβολιασμός παραμένει κατ’ αρχήν μη υποχρεωτικός.

Όσον αφορά την υποχρέωση του Κράτους ως προς την προστασία της Δημόσιας Υγείας, αυτή εδράζεται στα άρθρα 5 παρ. 5 και στην Ερμηνευτική Δήλωση 21 παρ. 3 του Συντάγματος. Σύμφωνα με αυτή, η Πολιτεία υποχρεούται να ενεργεί καταλλήλως για την προστασία της υγείας του ατόμου, ακόμα και αν αυτό συνεπάγεται επιβολή περιορισμών στο ίδιο ή/και σε τρίτους για την προστασία του συνόλου, εφόσον μιλάμε για στάθμιση της ζωής απέναντι σε ζωή (και άρα το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού υποχωρεί μπροστά στο ύστατο αυτό αγαθό).

Με βάση αυτό το σκεπτικό δικαιολογείται η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, εφόσον θωρακίζει τον οργανισμό απέναντι στη νόσο και τελικώς οδηγεί σε ανοσία της αγέλης (προστασία του συνόλου) και αποσυμπίεση των Συστημάτων Υγείας. Τέλος, άλλη μία δικαιολογητική βάση του υποχρεωτικού εμβολιασμού συνιστά, κατά το ΣτΕ, το αίτημα ισότητας στον κοινό αγώνα κατά του ιού, καθώς τελικώς επωφελούνται όλοι από αυτόν (εμβολιασμένοι και μη). Οξύμωρο πάντως το πως επιζητάμε την ισότητα (για την αντιμετώπιση της πανδημίας) λαμβάνοντας ταυτόχρονα κάθε μέτρο που μας απομακρύνει από αυτή[9](με αυστηρότερα μέτρα περιορισμού των ανεμβολίαστων ή επιβολή προστίμου σε μέρος αυτών).

Και πράγματι, η Πολιτεία έχει προχωρήσει στη θέσπιση μιας σειράς πιο έμμεσων ή πιο άμεσων μέτρων πειθαναγκασμού των πολιτών. Μεταξύ άλλων σε αυτά συγκαταλέγονται ο αποκλεισμός των ανεμβολίαστων από μια πληθώρα δραστηριοτήτων ή η περιορισμένη πρόσβασή τους σε αυτές κατόπιν διενέργειας κάποιου διαγνωστικού τεστ, καθώς επίσης και η επιβολή προστίμου σε όσους ανεμβολίαστους πολίτες έχουν ξεπεράσει την ηλικία των 60 ετών.

Με δεδομένο, όμως, ότι ratio των πιο πρόσφατων διατάξεων συνιστά η προστασία τόσο της δημόσιας υγείας, όσο και του ΕΣΥ *μέσω* του εμβολιασμού (άρα ο εμβολιασμός δεν αποτελεί τον τελικό σκοπό, παρά ένα από τα εργαλεία για την επίτευξη αυτού) και όχι η τιμώρηση των “απείθαρχων” συμπολιτών μας, τίθενται ερωτήματα ως προς το κατά πόσο πληρούται τελικά η Αρχή της Αναλογικότητας σε αυτές.

Η Αρχή της Αναλογικότητας, που εδράζεται στο άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος[10], συνιστά έναν από τους σημαντικότερους συνταγματικούς θεσμούς που συμβάλλουν στον εύλογο περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων στη σφαίρα των πολιτών. Συναπαρτίζεται από τις αρχές (α) της καταλληλότητας των μέτρων (είναι πρόσφορα να αντιμετωπίσουν μία κατάσταση;) , (β) της αναγκαιότητας (αποθαρρύνεται έτσι η επιλογή αυστηρότερων μέτρων και υπέρμετρων περιορισμών) και (γ) της in stricto sensu αναλογικότητας (τα πλεονεκτήματα του περιορισμού των συνταγματικών δικαιωμάτων των πολιτών θα πρέπει να είναι περισσότερα από τα μειονεκτήματα), οι οποίες τελούν σε άμεση εξάρτηση με τον σκοπό της εκάστοτε διάταξης[11].

Ειδικότερα, αναφορικά με τη(ν):

I.Καταλληλότητα: Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο αποκλεισμός των ανεμβολίαστων οποιασδήποτε ηλικιακής ομάδας από τις περισσότερες κοινές δραστηριότητες και κυρίως τους κλειστούς χώρους είναι μέτρο πρόσφορο για την επίτευξη του σκοπού των διατάξεων, αν σκεφτούμε ότι -έτσι- οι πιο “ευάλωτοι” (εφόσον δεν έχουν θωρακιστεί) και συνάμα πιο “επικίνδυνοι” (εφόσον αποδεικνύεται πως το εμβόλιο μειώνει τη μεταδοτικότητα του ιού) συμπολίτες μας δεν έρχονται σε τόση επαφή με ευπαθείς ομάδες και εμβολιασμένους. Ζήτημα, ωστόσο, προκύπτει αναφορικά με το κατά πόσο το μηνιαίο πρόστιμο των 100 ευρώ διέπεται από την ίδια προσφορότητα. Και αυτό, καθώς συνταξιούχοι (και μη) άνω των 60 ετών με υψηλό εισόδημα δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα επηρεαστούν από μία τέτοια πρωτοβουλία.

II. Εν στενή εννοία αναλογικότητα: Η Ανθρώπινη Ζωή αντιμετωπίζεται δικαϊκά ως ένα απόλυτο μέγεθος, το ίδιο και η Δημόσια Υγεία. Τούτο σημαίνει πως προστατεύεται σε όλες τις μορφές της και πως υπερτερεί έναντι όλων των υπολοίπων εννόμων αγαθών, πλην όμως της ίδιας της ζωής ενός άλλου ατόμου. Κάτι τέτοιο προκύπτει από το γενικότερο πνεύμα του διεθνούς δικαίου αφενός και αφετέρου από τη συστηματική ερμηνεία του Συντάγματος, εφόσον το άρθρο (2 του Συντάγματος) για την προστασία και τον σεβασμό στην αξία του Ανθρώπου περιλαμβάνεται στο μέρος με τις βασικές διατάξεις και προηγείται των διατάξεων για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα γενικά, γεγονός που υποδηλώνει τη στάθμιση του νομοθέτη ως προς τα έννομα αγαθά. Επομένως, τα αγαθά που θυσιάζονται για την προστασία της ζωής και κατ’ επέκταση της δημόσιας υγείας στη συγκεκριμένη περίπτωση (δηλαδή η ελεύθερη συμμετοχή των ανεμβολίαστων σε όλες τις δραστηριότητες, η οικονομική ελευθερία κλπ), με την επιφύλαξη της αυτοδιάθεσης του σώματος, υστερούν σε σχέση με αυτά τα δύο.

ΙΙΙ. Αναγκαιότητα: Αν δεχτούμε πως ratio του νόμου είναι πρωτίστως η προστασία της Δημόσιας Υγείας, η οποία επιτυγχάνεται - εκτός του εμβολιασμού- και με άλλα μέσα, πόσο αναγκαίοι είναι στα αλήθεια όλοι αυτοί οι υπέρμετροι περιορισμοί, που επιμένουν στην προώθηση ενός μόνο μέσου εξ αυτών; Πέρα από τα ήδη γνωστά (και υποχρεωτικά) μέτρα αυτοπροστασίας και την υπεύθυνη στάση που οφείλει να επιδεικνύει ο καθένας μας απέναντι σε μία τέτοια κατάσταση, το ισχυρότερο όπλο που έχει στην πραγματικότητα η Πολιτεία είναι τα αυτοδιαγνωστικά, τα μοριακά και τα rapid τεστ. Ένας πιστοποιημένα αρνητικός ανεμβολίαστος είναι σίγουρα “ασφαλέστερη” παρουσία στον χώρο, από έναν ασυμπτωματικό (αλλά εμβολιασμένο) φορέα του ιού, για παράδειγμα, καθώς εξετάζεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα και είναι σε θέση να γνωρίζει αν μεταδίδει τον ιό. Με δεδομένο πως η συχνή διενέργεια των τεστ αυτών (ως προϋπόθεση πρόσβασης σε ζωτικούς τομείς της κοινωνίας) βαρύνει οικονομικά (όχι όμως αναγκαστικά δυσανάλογα) αυτή την μερίδα των πολίτων - και άρα τρόπον τινά “υφίστανται τις συνέπειες των επιλογών τους”, για ποιο λόγο να αποκλείονται από τις κοινές δραστηριότητες αν είναι πιστοποιημένα αρνητικοί και τηρούν όλα τα αναγκαία μέτρα αυτοπροστασίας; Έπειτα, δύσκολα θα διαφωνούσε κανείς με τη θέση πως η οριζόντια πλην όμως αδιάκριτη επιβολή των 100 ευρώ στους ανεμβολίαστους άνω των 60 ετών, οδηγεί σε οικονομική εξάντληση των μικροεισοδηματιών ή μικροσυνταξιούχων, προσδίδοντας τελικώς στο μέτρο τιμωρητικό και όχι προστατευτικό χαρακτήρα. Θα μπορούσε να είναι πρόσφορο για αυτή την κατηγορία (είναι μέτρο πειθαναγκασμού), είναι φυσικά εν στενή εννοία ανάλογο (η ζωή και η δημόσια υγεία είναι ανώτερες από τα χρήματα), σίγουρα όμως δεν είναι αναγκαίο· υπάρχουν ηπιότερες επιλογές πειθούς, μεταξύ αυτών και η επιβολή ενός ανάλογου προς τις δυνάμεις του υποχρέου προστίμου, που αποτελεί αίτημα κοινωνικού κράτους δικαίου και που εδράζεται στο αρ. 4 παρ. 5 του Συντάγματος.

Ας εξετάσουμε και ένα άλλο παράδοξο: εφόσον η ζωή συνιστά ένα απόλυτο και αστάθμητο μέγεθος και η Πολιτεία αντιμετωπίζει τον εμβολιασμό ως το μοναδικό μέσο για τη σωτηρία της Δημόσιας Υγείας, πως είναι δυνατόν να επιβάλλεται χρηματικό πρόστιμο σε όσους άνω των 60 αρνούνται τον εμβολιασμό; Αν ο ανεμβολίαστος αποτελεί απειλή για τη ζωή των τρίτων και η καταβολή του προστίμου είναι ο τρόπος απαλλαγής του από τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, φαίνεται σαν να γίνεται εξίσωση της ανθρώπινης ζωής με 100 ευρώ από το ίδιο το Κράτος...

Ανεξάρτητα όμως από το τι θα επικρατήσει στον νομικό κόσμο, πέρα από κάθε νομική και ιδεολογική έριδα κείται πάντα η αλληλεγγύη και η αγάπη του Ανθρώπου προς τον Άνθρωπο. Σε περιόδους που ο φόβος μας εξωθεί στα άκρα, είναι υποχρέωση μας να θυμόμαστε το καθήκον που έχουμε τόσο απέναντι στον εαυτό μας, όσο και απέναντι στους άλλους να αναχαιτίσουμε την πορεία του ιού με τη δική μας υπεύθυνη συμπεριφορά. Και αυτή σίγουρα δεν περιλαμβάνει φαινόμενα επίθεσης, επιβολής, περιθωριοποίησης ή λοιδορίας απέναντι σε άτομα που απλώς επιλέγουν μία διαφορετική στάση ζωής από εμάς (όποια και αν είναι αυτή), αλλά πιστή τήρηση των μέτρων αυτοπροστασίας ανεξαρτήτως της μερίδας στην οποία ανήκουμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Καραμπατζός, Αντώνιος, “Προς μία διεύρυνση της υποχρεωτικότητας”, antoniskarampatzos.com, Δεκέμβριος 2021.

2. Γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ , “Covid-19: Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός και ποιες οι συνέπειες ενός τέτοιου χαρακτηρισμού;”, Lawpost.gr, Απρίλιος 2021.

3. Τσιλιώτης, Χαράλαμπος, “Συνταγματικός ο Υποχρεωτικός Εμβολιασμός, Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020”, Syntagma Watch.

4. Κατσόνη, Σπυριδούλα, “Παραβιάζει ο νόμος περί υποχρεωτικού εμβολιασμού τα ανθρώπινα δικαιώματα”, Ethemis.gr, Οκτώβριος 2021.

5. Παραράς, Πέτρος , “Υποχρεωτικός ο Εμβολιασμός”, Syntagma Watch.

6. Θεοδοσιάδου, Συμέλα, “ Η Αρχή της Αναλογικότητας στο Ελληνικό Σύνταγμα”, Offline Post, Σεπτέμβριος 2019.

Η εικόνα εξωφύλλου λήφθηκε από: https://www.asiapacific.ca/sites/default/files/styles/apf_social/public/Keystone_59.png?itok=yC4Wl9ld

[1]Καραμπατζός Αντώνιος, “Προς μία διεύρυνση της υποχρεωτικότητας”, antoniskarampatzos.com, Δεκέμβριος 2021.

[2]Γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ , “Covid-19: Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός και ποιες οι συνέπειες ενός τέτοιου χαρακτηρισμού;”, Lawpost.gr, Απρίλιος 2021.

[3]Γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ , “Covid-19: Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός και ποιες οι συνέπειες ενός τέτοιου χαρακτηρισμού;”, Lawpost.gr, Απρίλιος 2021. [4]Γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ , “Covid-19: Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός και ποιες οι συνέπειες ενός τέτοιου χαρακτηρισμού;”, Lawpost.gr, Απρίλιος 2021. [5]“Covid-19: Μπορεί ο εμβολιασμός να είναι υποχρεωτικός και ποιες οι συνέπειες ενός τέτοιου χαρακτηρισμού;” - Γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ (lawpost.gr)

[6]“Συνταγματικός ο Υποχρεωτικός Εμβολιασμός, Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020” - Τσιλιώτης Χαράλαμπος (Syntagma Watch), “Παραβιάζει ο νόμος περί υποχρεωτικού εμβολιασμού τα ανθρώπινα δικαιώματα” - Σπυριδούλα Κατσόνη (ethemis.gr) [7]Τσιλιώτης Χαράλαμπος, “Συνταγματικός ο Υποχρεωτικός Εμβολιασμός, Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020”, Syntagma Watch. [8]“Συνταγματικός ο Υποχρεωτικός Εμβολιασμός, Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020” - Τσιλιώτης Χαράλαμπος (Syntagma Watch), “Παραβιάζει ο νόμος περί υποχρεωτικού εμβολιασμού τα ανθρώπινα δικαιώματα” - Σπυριδούλα Κατσόνη (ethemis.gr) [9] Παραράς Πέτρος , “Υποχρεωτικός ο Εμβολιασμός”, Syntagma Watch. [10]Θεοδοσιάδου Συμέλα, “ Η Αρχή της Αναλογικότητας στο Ελληνικό Σύνταγμα”, Offline Post, Σεπτέμβριος 2019. [11] “ Η Αρχή της Αναλογικότητας στο Ελληνικό Σύνταγμα” - Συμέλα Θεοδοσιάδου, (Offline Post)